Saga - 2020, Qupperneq 108

agnes jónasdóttir
Ástandsstúlkan
sem vandræðaunglingur
Löggæsla, vernd og eftirlit í ástandinu
Viðbrögð íslenska ríkisins við ástandinu svokallaða á árum seinni heims -
styrjaldarinnar hafa verið sett í ýmiss konar samhengi af fræðimönnum
á undanförnum árum og áratugum. Í þessari grein eru aðgerðir ríkisins
skoðaðar í ljósi barnaverndar en hluti þeirra kvenna sem taldar voru
eiga í of nánum samskiptum við erlenda hermenn á stríðsárunum voru
í reynd stúlkur um og undir lögaldri. Lög um eftirlit með ungmennum
og framkvæmd þeirra í gegnum ungmennaeftirlit og ungmennadóm-
stól eru skoðuð með tilliti til þeirra barnaverndarlaga sem giltu á stríðs -
árunum og skyldur barnaverndarnefnda í ástandsmálum eru greindar.
Störf ungmennaeftirlitsins og ungmennadómstólsins eru skoðuð í þeim
tilgangi að meta hversu vel þau falla að markmiðum lagasetningar inn ar
auk þess sem þau eru borin saman við störf sambærilegra stofnana
erlendis. Í greininni er velt upp þeirri spurningu upp að hvaða marki
ástandið hafi verið barnaverndarmál og hvort nota megi hugtakið
„vandræðaunglingar“ eins og erlendir fræðimenn hafa fjallað um það
til að varpa frekara ljósi á afstöðu ráðamanna til ungmennanna sem
voru undir eftirliti. Þar er sjónum meðal annars beint að togstreitunni
milli barnaverndar- og refsisjónarmiða í framkvæmd laga um eftirlit
með ungmennum.
Ástandið svokallaða á árum seinni heimsstyrjaldarinnar hefur tölu-
vert verið í umræðunni síðustu ár bæði í fræðaheiminum og á opin-
berum vettvangi.1 Hugtakið hefur allt frá stríðsárunum verið notað
yfir samskipti íslenskra kvenna og þeirra erlendu hermanna sem
komu til Íslands í tengslum við hersetu Breta og Bandaríkjamanna í
seinni heimsstyrjöld. Í raun getur það átt við allt frá ópersónulegum
viðskiptasamböndum til ástarsambanda og áratugalangra hjóna-
Saga LVIII:1 (2020), bls. 106–135.
1 Grein þessi byggir á meistararitgerð minni. Sjá: Lbs.–Hbs. (Landsbókasafn
Íslands – Háskólabókasafn). Agnes Jónasdóttir, „Eigum við að eftirláta hernum
stúlkubörnin?“ Ástandið á mörkum löggæslu og barnaverndar. MA-ritgerð í
sagnfræði við Háskóla Íslands 2019, http://hdl.handle.net/1946/32713.
Agnes Jónasdóttir, agnesjonasdottir@gmail.com
Saga vor 2020.qxp_Saga haust 2004 - NOTA 22.4.2020 14:44 Page 106