Saga - 2020, Page 143

stefnu nítjándu aldar. Að mörgu leyti voru þær eðlilegt framhald á
hans fyrri skrifum að því leyti að Gunnar hafði þá komist að þeirri
niðurstöðu að almenningur hefði jafnan stutt róttækari lausnir í
þjóðfrelsisbaráttunni en forystumenn í stjórnmálum og var það ein
skýring hans á velgengni endurskoðunarhugmynda Benedikts Sveins -
sonar sem héldu sjálfstæðisbaráttu Íslendinga í sjálfheldu 1885‒
1895. Í bókinni Frá endurskoðun til valtýsku bendir Gunnar á að „yfir-
gnæfandi meirihluti áhugasamra kjósenda“ hafi enn fylgt endur-
skoðunarstefnunni þegar hún beið skipbrot á Alþingi 1895.7 Könn -
un á þjóðernisviðhorfum almennings var því rökrétt næsta skref.
Þar má hins vegar sjá nokkra breytingu á viðhorfum Gunnars eftir
því sem hann kannaði efnið lengur. Árið 1985 vísar hann í hug-
myndir Ernests Gellner um nítjándu aldar þjóðernisstefnu sem nýtt
fyrirbæri og hafnar viðhorfum sagnfræðinga sem töldu rætur henn -
ar liggja aftur á miðaldir: „Ég held að svona rótagröftur, sem sagn -
fræðingum er svo tamur, geti verið svolítið varasamur. Það er oft allt
of auðvelt að finna aðdraganda og mjóa vísa að stórum fyrirbærum.
Vandasamara og forvitnilegra er einatt að skýra hvers vegna fyrir-
bærin urðu stór. Stundum er sagnfræðingum legið á hálsi fyrir að
þeir sjái ekki skóginn fyrir trjám. Enn verra er þó ef þeir sjá hann
ekki fyrir rótum.“8 Síðar meir hélt Gunnar því fram að skrif Gellners
um upphaf þjóðríkja hefðu verið sér „hrein opinberun“ á þessum
tíma.9 Fljótlega fór þó að bera á því viðhorfi hjá honum að ræturnar
mættu ekki týnast og árið 1988 birtist í safnritinu Saga og kirkja grein
sem nefndist „Upphaf þjóðar á Íslandi“. Þar fjallar Gunnar um ræt -
ur íslensks þjóðernis á miðöldum og rakti þann þráð áfram í grein í
Skírni árið 1999 þar sem hann benti á ýmis dæmi um sjálf stæðis -
viðleitni Íslendinga á fjórtándu, fimmtándu og sextándu öld. Að
hluta til tengist þessi áherslubreyting Gunnars gagnvart rótum þjóð -
ernisstefnunnar því að nítjánda öldin og nýjungar sem rekja má til
hennar voru ekki helsta fræðilega áhugamál hans þegar hér var
komið sögu. Upp úr 1980 gegndi miðaldasagan æ meira hlutverki í
ritum hans. Gunnar afneitaði ekki hugmyndum Gellners en fór smám
þúsundþjalasmiðurinn gunnar karlsson 141
7 Gunnar Karlsson, Frá endurskoðun til valtýsku (Reykjavík: Sagnfræðistofnun
Háskóla Íslands 1972), bls. 137.
8 Gunnar Karlsson, „Spjall um rómantík og þjóðernisstefnu“, Tímarit Máls og
menningar 46:4 (1985), bls. 449‒457, hér bls. 454‒455.
9 Gunnar Karlsson, „Íslensk þjóðernisvitund á óþjóðlegum öldum“, Skírnir 173:1
(1999), bls. 141‒178, hér bls. 149.
Saga vor 2020.qxp_Saga haust 2004 - NOTA 22.4.2020 14:44 Page 141