Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2021, Blaðsíða 240

„GUð ER DAUðUR EN HANN vEIT ÞAð EKKI“
211
blygðun, hegðað sér eins og vitfirringar og hlegið að heiðarleika og réttlæti.
Siðfræðilegur hryllingur slíkrar sýnar felst í því að hún afhjúpar takmörk
hugmyndarinnar um „sannleik og sátt“. Tökum sem dæmi brotamann sem
uppsker ekki nokkra siðferðilega hreinsun með játningum sínum en leiða
þess þá heldur til aukinnar og ruddafenginnar nautnar.
„Ódauð“ staða hinna látnu er andstæð stöðu föðurins í draumi einum
sem Freud skýrir frá. Þar lifir faðirinn áfram í dulvitund dreymandans vegna
þess að faðirinn veit ekki að hann er dáinn. Hinir látnu gera sér fullkomlega
ljóst að þeir eru dánir og meðvitundin um það gerir þeim einmitt kleift að
firra sig allri skömm. En hvaða leyndarmáli halda hinir dauðu svo vandlega
leyndu fyrir öllum dauðlegum mönnum? við heyrum ekkert um blygðunar-
laus sannindin í „Bobok“ – alltaf þegar draugar hinna látnu eru í þann mund
að afhenda hlustandanum „góssið“ og segja frá sóðalegum leyndarmálum
sínum, draga þeir sig í hlé. Kannski svarar lausnin til þeirrar sem er að finna
í lok dæmisögunnar um dyrnar að lögunum í Réttarhöldunum eftir Kafka?
Þegar sveitamaður nokkur liggur á dánarbeði sínum kemst hann loks að
því, að dyrnar sem hann hafði árum saman beðið eftir að verða hleypt inn
um, eru þarna aðeins fyrir hann. Hvað ef „Bobok“ er einnig sviðsetning,
líkin lofa að ljóstra upp sínum subbulegustu leyndarmálum til þess eins að
lokka og heilla aumingja Ívan Ívanovijts? Með öðrum orðum, hvað ef sýn-
ing „hinna blygðunarlausu sanninda“ með lifandi líkum er ekkert annað en
hugarsmíð hlustandans – og aukinheldur trúaðs hlustanda? Ekki má gleyma
að á sögusviðinu sem Dostojevskí dregur upp er heimurinn ekki guðlaus.
Talandi náir upplifa tilvist sína eftir (líffræðilegan) dauða og það er í sjálfu
sér sönnun á tilvist Guðs – Guð er hér og heldur þeim á lífi eftir dauða, þess
vegna geta þeir sagt frá öllu.
Dostojevskí setur á svið trúarlega fantasíu og hún tengist ekki á nokkra
lund ástandi sem mætti kenna við alvöru trúleysi, jafnvel þótt sviðsetningin
eigi að sýna ógnvænlegan, guðlausan alheim þar sem „allt er leyfilegt.“
Hvaða árátta knýr líkin til að taka þátt í ruddalegri hreinskilninni sem felst
í að „segja frá öllu“? Lacanískt svar liggur í augum uppi: Yfirsjálfið – ekki
sem siðferðisfulltrúi heldur sem ruddafengin fyrirmæli um að njóta. Með
svarinu skapast innsýn í hugsanlega svæsnasta leyndarmálið sem líkin halda
leyndu fyrir sögumanni. Hvötin sem rekur hina látnu til að segja blygðunar-
laust ekkert nema sannleikann er ekki „frjáls“. Kringumstæðurnar eru ekki
á þá lund að „nú getum við loksins sagt allt sem við vildum en gátum ekki
vegna boða og banna venjulegs lífs.“ Þess í stað heldur grimmileg skipun
yfirsjálfs hvötinni gangandi; draugarnir verða að taka þátt í þessum rudda-