Árbók Háskóla Íslands - 01.02.1997, Blaðsíða 27
Ræður rektors
25
nefndi Þjóðarbókhlöðu, sem opnuð var fyrir
mánuði, og er ekki að sjá, að forustumenn
stjórnmála eða atvinnulífs vænti neinna tíma-
móta með hinu nýja safni og gerbreyttri að-
stöðu þess til að veita upplýsingar og þjónustu.
Það birti hins vegar yfir mér á nýársdag,
þegar ég heyrði ávarp forseta íslands, þar
sem forsetinn skoraði á stjórnmálaleiðtoga
okkar að veita menntamálum athygli og
virkja mannauð þekkingar til að auka hag
okkar af gæðum lands og sjávar. Þar var ein-
mitt leikið á þá strengi, sem ég saknaði í
nýárshljómkviðu stjórnmálaleiðtoganna og
forustumanna atvinnulífsins. Margir þeirra
hafa nú hlýtt kalli forseta, og vonir um gott
vor í menntamálum eru teknar að glæðast.
Onnur ánægjuleg lesning, sem mér
askotnaðist um þessi áramót, var bók dr.
Gylfa Þ. Gíslasonar, fyrrum menntamálaráð-
herra og eins mikilhæfasta prófessors Há-
skóla Islands, sem hann nefnir Vegsemdþess
°g vandi að vera íslendingur. Þessi bók á svo
brýnt erindi við alla íslendinga, og ekki síst
ungu kynslóðina og ykkur kandídata, að ég
vildi rekja hér nokkra þætti hennar með leyfi
höfundar. í bókinni lýsir hann því undri (til-
vitnun hefst) að „... sú þjóð, sem um alda-
mótin síðustu var ein fátækust þjóð í Evrópu,
býr nú í nútímaiðnríki með velferðarsniði og
hefur á undanförnum áratugum haft þjóðar-
tekjur á mann svipaðar því sem bezt gerist í
Vestur-Evrópu ... íslenzkt þjóðlíf í dag er ár-
angur af baráttu, sem byggðist á tryggð við
gömul verðmæti, fastheldni við tungu og
þjóðemi, frelsi og fúllveldi. ÖIl eru þessi
verðmæti undirstaða farsæls mannlífs." En
það er, segir dr. Gylfi, „... ekki víst, að allar
fornar dyggðir reynist jafntraust undirstaða
bæði hagsældar og farsældar og áður var. Sú
afstaða, sem áður ruddi braut ffam á við,
kann - við nýjar aðstæður - að verða vegar-
talmi. Það er einn mestur vandi mannsins á
Þeim tímum, sem hann nú lifir, að læra að
hagnýta nýja kosti framfara í vísindum og
tækni, en varðveita jafnframt þau verðmæti,
sem veita lífinu varanlegt gildi, að gæta sálar
sinnar í gný vélanna." (Tilvitnun lýkur).
I bókinni ræðir dr. Gylfi þær breytingar,
sem orðið hafa á íslensku þjóðfélagi á þess-
an öld. Þegar jslendingar fengu stjórnar-
skrána 1874, stunduðu þrír af hverjum fjór-
um landsmönnum enn landbúnað. Eftir 1910
var rúmlega meirihluti þjóðarinnar farinn að
starfa að öðm en landbúnaði og þá einkum
sjávarútvegi. Um skeið var útflutningur sjáv-
arafurða um 90% af heildarútflutningnum.
Eftir miðja öldina urðu smám saman miklar
breytingar, og í lok síðasta áratugar var svo
komið, að við landbúnað störfúðu aóeins 5%,
við sjávarútveg 12%, en flestir stunduðu iðn-
að, viðskipti og þjónustu. Sjávarútvegurinn
leggur enn drýgstan skerf til gjaldeyristekna
eða ríflega 50%, en útflutningur iðnaðar- og
þjónustugreina hefúr aukist svo mjög, að
þessar greinar afla nú tæplega helmings
gjaldeyristekna þjóðarinnar. Það er því ljóst,
að íslenskt þjóðfélag er að breytast í iðnaðar-
og þjónustuþjóðfélag eins og önnur velmeg-
unarríki Vesturlanda.
Við íslendingar erum stoltir af þjóðerni
okkar og menningu og höfum notið veg-
semdar vegna skerfs okkar til heimsbók-
menntanna. Nú blasir við okkur sá vandi að
tryggja hag þjóðarinnar í heimi fjölþjóðavið-
skipta og sams konar frelsi og fúllveldi og
aðrar nálægar þjóðir njóta. Þennan vanda og
vegsemd ætlaði dr. Gylfi ungum Islending-
um að skilja með útgáfú bókar sinnar á hálfr-
ar aldar afmæli lýðveldisins.
Að mati dr. Gylfa verða nauðsynleg iðn-
væðing íslands og hagkvæm efling fjöl-
breytilegrar nútímaþjónustu á næstu áratug-
um ekki tryggð nema með tilstyrk fjármagns,
tækniþekkingar og viðskiptasambanda, sem
nauðsynlegt er að afla frá erlendum aðilum.
Til þess þurfúm við áræðið og vel menntað
fólk. Þegar sjálfstjórn fékkst og tækniöld
hófst á Islandi, var það menntun alþýðu, sem
varð lykillinn að nýjum tíma og stórstígum
framförum. Svo getur enn orðið, ef við skilj-
um mikilvægi traustrar menntunar í sam-
skiptum við aðrar þjóðir.
Við eigum ekki að varðveita foman arf
okkar sem skraut heldur ber okkur skylda að
sjá til þess, að hann haldi áfram að bera and-
legan ávöxt, ekki aðeins Islendingum, heldur
öllum þjóðum. Með orðum dr. Gylfa rækja
íslendingar þá skyldu „... bezt með því að
stuðla að þess konar uppeldi og þess konar
menntun ungs fólks á Isiandi, að virðing fyr-
ir öllu íslenzku, fýrir sögu, tungu og þjóð-
erni, sitji í öndvegi. En jafnframt verða allir