Árbók Háskóla Íslands - 01.02.1997, Blaðsíða 203
j^tnir háskólakennarar
201
Aldarafmæli
Þorkell Jóhannesson, 1895-19605
Rektor Háskóla íslands, Þorkell Jóhannes-
s°n frá Fjalli, lézt varla hálfsjötugur og var í
starfsgleði og haustönnum vegna stofnunar
stnnar, 31. október 1960. Hann var í hópi
Peirra þegna landsins, sem sjónarsviptir er að,
Þegar hverfa.
Fyrsta sinn, sem ég sá og frétti tilveru
• irra Fingfeðga, hreppstjóra- og oddvitakyns
a Fjalli í Aðaldal, var haustkvöld 1909 í fjár-
nsum Syðrafjalls, og ég var snáði á 5. vetur,
Sestkominn með öðrum við fjárrekstur. Þor-
, e * eJðri bar týru um kró við að telja fé og leit
ýft á skepnur; það átti þátt í búsæld hans.
PP við hraunúfinn króarvegg fortíðar á
Jahi studdist hann lítill og smár með ljósið,
en svipurinn meitlaður óbifandi festu og
^arpskyggni. Ekki hafði ég ímyndað mér
eitarhöfðingja þannig, en skynjaði óútmá-
. e8a’ að enginn gat verið í nánara samræmi
1 virðulegt hlutverk sitt en Þorkell gamli
u mundsson né fullkomnað það meir en
er hann hafði nú lagt sveitarvöld og bú í
u börnum sínum og mundi brátt í hendur
na °8 sonarsyni, Þorkatli Jóhannessyni, ef
fl.|ln ósköp né byltingar öftruðu því. Eins og
höm^S'n® væri *atin s'nóra um andlit þjóð-
bak m^a meö skýjakljúfa lands hans í
da f,'n lnnan Ijóskeilunnar, blikar í minni mér
kei faU^ týran um auglit og persónuleik Þor-
s gamla á Fjalli við 5 feta trausthlaðinn
8|' Hann lézt 31. október 1910.
veitungum Þorkels Jóhannessonar kom á
veml’ ^e^ar Þaó birtist eftir heimsstríð og
hálfK rUn aturóa, að hann fór til þess, liðlega
vör t>ri[U^ur Syðraíjallsbóndi, að búast í al-
þa U 'nntökuprófs í Háskólann og að flytja
1922 Sltl' Hann tók það stúdentspróf
v0rufal'ð-’ Sem hann flutti í brjósti sér suður,
þgU ræu'> sem hann hafði frá unglingsárum
un og dálitla menntun til. Þau slitu hann
UPP með rótum, hann skildi fýrst-
skyndilega
ag snnajafnaldra í héraðinu, að ekki yrði unnt
'nn af-nu ^eim n°8 samfara bústörfúm. Treg-
——^J’ví að hafa kvatt Fjall og bóndastétt
Ur h'n > Sögu. Timariti Sögufélags, III. bd., bls.
varð meir til að sameina hugaröfl hans en
kljúfa þau, enda var hann maður, sem iðraðist
aldrei gerðra ákvarðana. Treginn breyttist í
djúpan skilning á því, að aldirnar fyrir 1918
fjarlægðust okkur hratt með raunir sínar og
sigra og þjóðleg verðmæti. Saga lands og
æskuumhverfið voru nátengd í undirvitund
hans. Tilgangur Fjallsbóndans með háskóla-
námi varð sá að þekkja tilveruskilyrði 1000
ára bændamenningar og bjarga verðmætum
hennar úr hruni og umróti samtímans yfir bil-
ið til næstu kynslóða. Ekki kyrrstöðuviðleitni,
heldur þekking og tengingarviðleitni skyldu
segja manni fyrir verkum. Sú skoðun var þá
ofarlega i sumum Þingeyingum, að eigi væri
öðrum betur trúandi en bændum til að yrkja
og semja rit til menningarheilla, ekki sízt til að
sporna við upplausn og róti. Þess hefúr fyrr
sézt getið á prenti, að bókavörður sýslubóka-
safnsins, Benedikt frá Auðnum, hafði sérstakt
orð á, þegar hann hugðist hafa valið vel bæk-
ur til að lána Þorkatli kornungum, að drengur-
inn sá yrði að semja bækur, fyrst Jóhannes
faðir hans Þorkelsson léti það ógert. Benedikt
gerði þá hörðu kröfú í rammri alvöru.
Krafan var of hörð þeim, sem verða skyldi
þingeyskur einyrki og með arftekna starfs-
skyldu fyrir sveitarfélag. Það var e. t. v. ekki
hroki heldur misskilningur að trúa, að bóndi
með slíkan verkahring gæti enn orðið fram-
herji í andlegu lífi þjóðar og jafnvel í vísind-
um. í slíkri tilraun gat enginn náð alla leið að
marki framar. Öld verkaskiptingar var hafin,
nú hafði hún knúið Þorkel á Fjalli brott, og
þeim manni stýrði hvorki vanmáttarkennd né
heldrimannahroki, aðeins köllun og þjóðar-
þörf.
Það vita menn, að ákafi hans til þekkingar
kom ekki af neinu jafnvægisleysi fremur en
hjá gáfúðum föður hans, né af minnstu þörf til
að elta hamingjuna á röndum. Frá æsku ein-
kenndi Þorkel þetta, sem dr. Jón Jóhannesson,
starfsbróðir hans, mælti um hann sextugan: „í
kringum hann ríkir ró hins menntaða manns,
sem hefur komizt í jafnvægi við umhverfi sitt
1-5, 1960-’63. Endurbirt hér ögn stytt.