Hugur - 01.06.2011, Síða 19

Við erum stödd íflœkju veruleikans
l7
En pegarpú ræddir dðan um hættu peirrar einsleitni sem akademísk heimspeki hefur
alið á,páfannst mér eins og hér værum við komin meðfingurinn á ákveðið tabú isam-
tímaheimspeki. Er ekki einkennilegt að eitthvað skuli yfirleitt geta verið tabú innan
heimspekinnar?
Þetta er óskaspurning! Okkur er kennt að heimspeki eigi að vera sú grein sem hafi
mesta burði til að hugsa á alhæfandi hátt um manninn og heiminn; við verðum
jú að hafa grein sem getur leyft sér að reifa spurningar sem erfitt er að finna svar
við, sem tekur við þar sem vísindum sleppir og trúarbrögð hafa ekki tekið við.
Stundum eru þær kallaðar eilífðarspurningar, vegna þess að heimspekin á að vera
sú grein sem er stöðugt að spyrjast fyrir um forsendur og skilyrði sannleikans. Það
skýtur þess vegna skökku við að einmitt þessi grein, sem á að vera hvað víðust (án
þess að það komi niður á dýpt eða nákvæmni), skuli glíma við vandamál einsleitni
í dag. Ekki síst vegna þess að við búum í heimi sem hefur aldrei verið jafnmarg-
brotinn í þeim sldlningi að við höfum aðgang að lífi manna og samfélögum sem
eru geróh'k okkar. Ekki nóg með það, líf okkar hér og líf fólks annars staðar eru
nátengdari en nokkru sinni í krafti hinnar svokölluðu hnattvæðingar. Leyfðu mér
smá útúrdúr hér; heimspekin er sérstök að því leyti að hún á í stöðugri samræðu
við eigin hefð. Við byggjum á þeim arfi sem lagður var grunnur að í forngrískri
heimspeki. Þessi hefð hefur lengst af verið hefð hvítra, vel settra karla. Og hlutur
kvenna, bæði sem heimspekinga í sögunni og sem manna, hefur verið lítils met-
inn, líkt og afstaða til þeirra sem tilheyra ekki okkar hefð hefur einkennst af for-
dómum. Við þurfum að gera okkur skýra grein fyrir þessu og það er nauðsynlegt
að þetta sé kennt í inngangsnámskeiðum í heimspeki. Það er ekki nóg að afgreiða
þetta sem arf fyrri tíma sem komi okkur ekkert við, vegna þess að þetta mótar
heimsmynd og mannskilning kenninga sem við nærumst enn á. Þetta á við um
fleira. Afstaða til náttúrunnar er til dæmis um margt vond í vestrænni hugsun.
Við höfum fyrst og fremst litið á náttúruna sem eitthvað til að nýta og stjórna.
Þetta á sér líka rætur í kristinni hugsun sem afhelgaði náttúruna. Maðurinn var
það eina sem helgi var yfir. Náttúruvísindi samtímans hafa fært okkur heim sann-
inn um það að munurinn á milli mennskra og ómennskra dýra, eins og það heitir,
er mun óljósari en við höfum hingað til álitið. Að sama skapi felur samtíminn í sér
eitt allsherjar ákall um það að maðurinn geri sér ljósa grein fyrir því að líf hans er
undir náttúrunni komið. Hann verður með öðrum orðum að læra að þróa með sér
öðruvísi afstöðu til náttúrunnar. Það er hópur hér innan íslenskrar heimspeki að
rannsaka hugmyndir um náttúru í vestrænni og austrænni heimspeki, m.a. í þeim
tilgangi að leita möguleika til að hugsa á einhvern nýjan hátt um náttúruna. Eg
held að fyrirbærafræðilegar rannsóknir á vitund okkar um oklcur sjálf í tengslum
við náttúruna sýni okkur að mannleg vitund og möguleikar hennar séu um margt
ókönnuð, en ég á von á að samstarf vitundarfræðinga og heimspekinga eigi í
framtíðinni eftir að varpa skýrara ljósi á það stórkostlega fyrirbæri sem vitundin
er. Líka sem vettvangur andlegrar reynslu. Andleg reynsla er of merkileg til að
heimspeki eftirláti hana alfarið stofnanavæddum trúarbrögðum.