Hugur - 01.06.2011, Síða 29

Natura docet
27
tengist alls ekki því sem hann er að vísa til.Til dæmis er varla hægt að sjá betur en
að náttúrunni bregðist illa bogalistin í því að „kenna“ okltur að jörðin sé hnöttótt.
Það sem Descartes á við með því að nota orðasambandið natura docet er að viss
sannindi hafa einhvers konar boðvald yíir okkur - sumt af því sem við skiljum
er gildishlaðið; sumt er okkur ætlað að skilja af náttúrunnar hendi. Náttúrunn-
ar skilningsljós, sem hann nefnir svo, er eitthvað allt annað en sú hversdagslega
reynsla af umhverfinu, sem á það oftar en ekki til að blekkja okkur.11 Markmið
helstu heimspekiverka Descartes var einmitt að benda á og undirstrika muninn á
hversdaglegri reynslu og hinu náttúrulega skilningsljósi.
Náttúran er þannig eitthvað meira en hinn efnislegi veruleiki samkvæmt Des-
cartes. Gerð efnislegra hluta og hreyfing þeirra byggir á mælanlegum eiginleikum
sem aftur lúta véhænum lögmálum. Þrátt fyrir að skilningi okkar sé einmitt ætlað
öðru fremur að átta sig á þessum eiginleikum vegna skýr- og greinileika þeirra þá
er þessi skilningur ekki þess eðlis að hann eigi sér siðferðilega rödd. Þó að Des-
cartes gangi aldrei svo langt að lýsa veröldinni og sambandi okkar við hana á svip-
aðan hátt og Pascal gerði síðar, þ.e. sem einhverju ógnvekjandi og óskiljanlegu,12
er hinn vélræni efnisheimur engu að síður þögull og fjarlægur í öðrum skilningi
samkvæmt honum. Það er náttúran sem talar til okkar.
II
A veraldarvefnum má finna ótrúlegan fjölda tilvitnana sem eignaðar eru háðfugl-
inum Bernhard Shaw í þá veru að reynslan kenni okkur það eitt að við lærum
ekkert af reynslunni.13 Ef maður rýnir örlítið í hvað Shaw á að hafa sagt kemur
í ljós að hann er að orða þekkingarfræðilega hugsun sem er ekki svo frábrugðin
því sem Descartes hélt fram: Við lærum ekkert af hrárri reynslu - af því einu
hvernig náttúran kemur okkur fyrir sjónir - en hins vegar er samspil mannlegrar
náttúru og náttúrunnar í heild sinni þess eðlis að mögulegt er að hafa skynbragð á
viss grundvallarsannindi. Ymsir raunhyggjumenn á nýöld eiga víst að hafa haldið
fram þekkingarfræðilegum kenningum sem gætu verið skotmark Shaw. David
Hume til að mynda er heimspekingur sem margir telja að skipi sér á ysta bekk til
hægri við Descartes þegar kemur að þekkingarfræði. Svo er Immanuel Kant fyrir
að þakka. Það er þó ekki alltaf auðvelt að greina í hverju hinn þekkingarfræðilegi
munur á heimspeki Descartes og Humes felst. Athugum til dæmis eftirfarandi
tilvitnun þar sem Hume ræðir „visku náttúrunnar":
[Þjessi starfsemi hugans sem gerir oss kleift að álykta um líkar afleið-
n „Skilningsljós náttúrunnar“ (lumen naturale (í fyrstu verkum Descartes notar hann lux rationis))
er orðasamband sem Descartes notar grimmt í Hugleiðingum umfrumspeki\ alls tólf sinnum (fyrst
strax í „Ágripinu") ef mér telst rétt til.
12 Sjá Pascal 1995: 66.
13 Eins og svo oft áður er ekki hlaupið að því að gera sér grein fyrir hvaðan tilvitnunin er tekin.
Svipaðar tilvitnanir hafa reyndar verið eignaðar fjölmörgum hugsuðum. Oft er m.a.s. vitnað til
orða Shaw, sem hann segist hafa frá Hegel, um að sagan kenni okkur það eitt að við lærum ekkert
af henni.