Hugur - 01.06.2011, Side 147

Ritdómar
145
pragmatisma fremst í greinasafninu, þar
eð fram að því er oftar en ekki íjallað
um lausnir í anda þeirrar stefnu án þess
að henni sé rækilega lýst. Þannig er það
talið geta liðkað fyrir í erfiðum átökum,
s.s. þjóðernisdeilum, ef deiluaðilar nálgast
eigin „gildi og skuldbindingar“ af ákveð-
inni íroníu í skilningi Rortys (128). Raun-
sæisleg nálgun Deweys gagnvart ofbeldi
er álitin gagnast best í tilraunakenndri
viðleitni manna til þess að stemma stigu
við því; aftur á móti telur Dewey að
„[fjastheldni á hefðbundnar hugmyndir
um heilbrigða skynsemi, mannlegt eðli
eða á hugmyndir um hvernig hlutirnir
hljóti að vera, [sé] að loka fyrirfram á
mögulegar breytingar“ (60). Einnig má
finna sögulega umfjöllun um pragmatisma
í grein sem fjallar um hvernig sálgreining
Freuds byggir á svipaðri dýnamískri sýn
á vísindin og pragmatismi Deweys (sjá
„Freud um siðmenningu og samfélag“).
Nú er rétt að taka fram hversu áhugavert
er að fylgjast með skapskyggni höfundar
bókina út í gegn og sjá hversu sannfær-
andi gagnrýni hans jafnan er. Auk þess er
einfaldlega gleðiefni að fá heimspekirit
sem kallast svo vel á við ríkjandi þjóð-
félagsaðstæður - og sem verður eflaust
áfram gagnlegt þótt þær breytist. En
einmitt í því ljósi er hálf bagalegt hversu
oft er leitað lausna í pragmatismanum án
þess að hann eða mismunandi birting-
armyndir stefnunnar séu teknar til gaum-
gæfilegrar skoðunar. Jón lætur sér fremur
nægja að vekja athygli á kostum hennar
og hugsanlega ónýttum möguleikum til
þess að leysa úr vandamálum samtímans
án þess að víkja að takmörkunum hennar
eða einhverjum umdeilanlegri þáttum.
Að því leyti neyðist maður til þess að
taka undir orð höfundar í inngangi þar
sem hann segir: „Heimspeki sem byggir
á kreddu og leggur aðaláherslu á að verja
tiltekinn málstað lendir [...] auðveldlega
í mótsögn við sjálfa sig.“ (9)
Myndasyrpan „Sovét-Rússland 1989-
2009“ um miðbik bókarinnar myndar
skemmtilega viðbót við greinarnar. Þó
lætur höfundur myndirnar aðeins tala
sínu máli og skýrir heldur ekki hvort þær
gegni einhverju ákveðnu hlutverki. Helst
virðist manni hún kallast á við fyrri hluta
greinarinnar „Dauði útópíunnar í pólitík
og upprisa hennar í vísindum". Eftir
myndasyrpuna taka fimm greinar við sem
eiga kannski ekki margt sameiginlegt,
þótt þær eigi samkvæmt bókarkápu að
fjalla um „beinan og óbeinan áróður í
samhengi menningar og stjórnmála, vís-
inda og menntunar".
Það sem vakti þó einkum athygli mína
í þessum hluta, sem nefnist „Áróður fyr-
ir veruleika", var greinin „Fölsuð fræði.
Stuldur, svindl og uppspuni í vísindasam-
félaginu". Jón greinir þar „vísindasvik"
í fimm flokka og leitast síðan við að
beita þeirri greiningu á þá tegund heim-
ildanotkunar sem Hannes Hólmsteinn
Gissurarson varð uppvís að í fyrsta bindi
ævisögu sinnar um Halldór Laxness. I
lok greinarinnar veltir Jón fyrir sér hvaða
ráð gætu dugað til þess að koma í veg
fyrir þann alvarlega ritstuld sem grasserar
meðal háskólanema, er virðast líta á hann
sem eðlileg vinnubrögð, „og innprenta
[þeim] um leið ákveðna lágmarksvirð-
ingu fyrir rituðu máli“. Tillaga hans er
að leggja aukna áherslu á höfundarhug-
takið sem siðferðislegt hugtak, fremur
en lagalegt, þ.e.a.s. að vekja athygli hvers
nemanda á hans persónulegu „ábyrgð á
mögulegri merkingu og merkingarleysi
textans" (259).
Nú er þessi lausn hvorki rædd ýtarlega
í umræddri grein né sett í stærra heim-
spekilegt samhengi. Að mínu mati hefði
þó verið áhugavert að setja hana í sam-
hengi við heimspekilegan pragmatisma
þar eð hans gætir svo víða annars staðar.
Enda þótt á nokkrum stöðum í bókinni
sé bent á hvað pragmatisminn eigi óskylt
við t.a.m. póst-strúktúralískar kenningar
segir Jón á einum stað „auðvelt að greina
sameiginlega þætti í heimspeki pragmat-
istanna og skrifum samtímafræðimanna,