Hugur - 01.06.2011, Page 154

152
Ritdómar
lífsmáta. Sannast sagna er Atli harðdræg-
ur málaflutningsmaður fyrir hönd efa-
hyggjunnar og lesandinn verður þess
fljótlega áskynja að engu verður hlíft í
vörninni. Sem dæmi má nefna að strax í
inngangi er gert ljóst að tilraunir til að
hrekja rök efahyggjumanna hafi orðið
kveikjan að „undarlegum heimspekikenn-
ingum eins og hughyggju og pragmat-
isma“ (9). Það er sjálfsagt einn mesti
styrkur bókarinnar hversu skýrt er kveðið
á um þau markmið sem höfundur setur
sér og hverju hann ætlar að koma til leið-
ar. Lesandinn velkist ekki í vafa um af-
stöðu höfundarins sem er komið á fram-
færi á skýran og skorinorðan máta. En þá
gætu vaknað spurningar um hvort þau tvö
markmið sem verkinu eru sett séu í raun
samrýmanleg. Er hægt að rekja sögu, meta
áhrif, skilgreina og lýsa eðli heimspeki-
legrar afstöðu, eða fyrirbæris á borð við
efahyggju, á sannferðugan hátt, ef gengið
er útfrá sanngildi og mikilvægi þess fyr-
irfram? Eða: Verður ekki að halda sögu
heimspekinnar aðskilinni frá heimspeki?
Fyrir það fyrsta er það nú líklega ekki svo
að um frumrannsókn af hálfu Atla sé að
ræða, m.ö.o. er sú efahyggja sem Atli vill
verja að öllum líkindum ávöxtur langrar
heimspekilegrar ástundunar og umþótt-
unar. Lesandinn ætti ekki að líta svo á að
bókin sé einföld rökfærsla sem leiðir til
þeirrar niðurstöðu að „allir ættu að aðhyll-
ast efahyggju". Verkið er „málsvörn" og er
eftir því retórískt, en er það af fúllum heil-
indum ef svo mætti segja. I annan stað
sýnir bók Atla svart á hvítu að saga heim-
spekinnar verður ekki skilin frá heim-
spekinni sjálfri. Ástundun heimspekisögu
hvílir ávallt á heimspekilegum forsendum
og felur nauðsynlega í sér heimspekilega
afstöðu. Vissulega væri hægt að fjalla um
tiltekin efni (t.d. efahyggju) án sögulegra
skírskotana. En umfjöllunin væri ávallt
skilyrt af sögunni og hluti af sögunni.
Þannig má benda á að / sátt við óvissuna
fjallar ekki einungis um heimspekilega
efahyggju og þau verk og höfunda sem
hafa haldið henni á lofti, heldur er hún
sjálf hluti afhefð efahyggjunnar.
Málsókn vissunnar
Lögð er talsverð áhersla á að I sátt við
óvissuna sé málsvörn. Þá er ekki nema
eðlilegt að lesandinn spyrji sig hver hinn
málsaðilinn sé. Hver er það sem hefur
stefnt óvissunni, efanum og efahyggjunni
fyrir dómstóla? Þeim sem goldinn er
mestur varhugur eru þeir sem geta ekki
hugsað sér að lifa í sátt við óvissuna, eða
þeir sem una sér best í sátt við vissuna.
Atli vísar til skáldskapar Þorsteins frá
Hamri til að bregða upp skýrri mynd af
andstæðu efahyggjunnar sem fyrst og
fremst er fólgin í „hinum sjálfbirgu svör-
um og kokhraustu vissu“ (39). Líta má
m.a. til ólíkra trúarbragða, kennisetninga
þeirra og valdbeitingar sem dæmi um
þetta viðhorf. Er litið er til sögunnar er
togstreita efahyggu og trúarbragða bæði
sterk og langvinn. Atla tekst afar vel upp
að varpa ljósi á það samband allt frá tím-
um trúarofsókna sextándu aldar til þeirrar
heimsmyndar náttúruvísinda sem dregin
hefur verið upp síðustu áratugi (39-67).
En það eru ekki skipuleg trúarbrögð sem
leggjast hvað þyngst á árar gegn efahyggj-
unni. Atli lýsir ástandi samtímans á frekar
dökkan hátt og telur að „tíðarandinn sé
heldur fráhverfur öllu sem er seinlegt og
erfitt" (34). I því er fólgin höfuðástæða
þess að efahyggja eigi undir högg að sækja
að mati Atla. Samtíminn hneigist til þess
að forðast og hreinlega hafna seinlegum
og erfiðum tilraunum til þekkingaröflunar
sem „mistakast oftar en ekki“ (34). Fólk er
miklu frekar tilbúið „að kyngja góðum
skammti af þvælu“ að mati Atla (34).
Hversu mjög sem lesendum Hugar gæti
þótt þetta ekki geta átt við sig þá ætti
engu að síður að vera nóg að minnast þess
ástands sem einkenndi íslenskt samfélag
„fýrir hrun“ sem dæmi um þá þvælu sem
var kyngt í stórum stíl.
En nú má ekki álíta sem svo að Isáttvið
óvissuna sé einungis einhvers konar rétt-