Tímarit Máls og menningar - 01.12.1956, Side 165

ÍSLENZKAR BÓKMENNTIR ERLENDIS
sem hann setur fram, eru dómar persóna
hans hverrar um aðra.
Ópersónulegur frásagnarháttur samfara
útilokun allra huglægra þátta draums og
hugarflugs gefur öllum sósíalrealistískum
verkum visst sameiginlegt bókmenntagildi.
I þeim öllum helzt breytileiki persónanna
innan takmarka hins mannlega og er í
samræmi við það þjóðfélag, sem persón-
urnar lifa í: þeir beztu eru ekki hálfguðir
og þeir verstu ekki djöflar. í öðru lagi eru
einstaklingarnir sýndir í félagslegu um-
hverfi sínu, sem hefur áhrif á gerð þeirra
án þess að ráða yfir þeim í einu og öllu:
konungar þekkjast alltaf frá bændum, en
kóngar eru ekki allir göfuglyndir, né allir
bændur skopleg fífl. Loks fer málfar per-
sónanna, frá því hátíðlegasta til hins hvers-
dagslegasta, aldrei út fyrir mörk þess, sem
er trúleg ræða. Af þessu leiðir, að þó að
hægt sé að rita sósíalrealistísk verk í
bundnu máli, það er að segja ef skáldið
notar blandaðan stíl eða millistíl, þá er
óbundið mál hinn eðlilegi og rétti miðill,
meira að segja þess konar óbundið mál,
sem er eins laust og verða má við öll
stirðnuð mælskuform og líkingaskrúð. Sós-
íalrealismi er auðvitað ekki eina eða undir
öllum kringumstæðum bezta tegund bók-
mennta. Þó virðist hún ef til vill hafa þró-
azt síðast og kannski vera að vissu leyti
þroskuðust.
Islendingasögur eru meðal sérkennileg-
ustu fyrirbæra menningarsögunnar, ekki
vegna þess, hve góðar þær séu, heldur
vegna þess, hvers konar gæði þær hafa til
að bera. Ef íslendingar miðaldanna hefðu
haldið áfram að yrkja söguljóð eins og
Orustuna við Maldon eða snúið sér að því
að yrkja danskvæði, kann að vera, að við
hefðum dáðzt alveg eins mikið að þeim, en
við hefðum ekki verið eins undrandi. En
það sem þeir gerðu í raun og veru, var að
skapa þjóðfélagslegar raunsæisbókmenntir
mörgum öldum áður en gerð var svo mikið
sem tilraun til slíks í nokkru landi öðru í
Evrópu, bókmenntir, sem innan sinna
þröngu takmarka eru slíkar að gæðum, að
aldrei hefur verið betur gert.
Ef því er ekki haldið fram, að íslend-
ingar hafi að óbreyttum aðstæðum þeirra
hlotið að rita eins og þeir gerðu, er nokk-
ur skynsemi í að íhuga, að hvaða leyti líf
þeirra var frábrugðið lífi samtíðarmanna
þeirra annars staðar í Evrópu. Meirihluti
landnámsmanna var göfugrar ættar og
hafði flutzt frá Skandinavíu, af því að þeir
kærðu sig hvorki um að vera undir stjórn
né stjóma sjálfir, heldur vildu vera óháðir.
Þeir höfðu tekið að erfðum víkingaaldar-
siðgæði stéttar sinnar, en það var ekki
lengur í verkahring þeirra að berjast og
leggja undir sig þjóðir. Fyrir kom, að þeir
fóru í víking, en slíkir leiðangrar voru
hlé á daglegum störfum þeirra við land-
búnað og fiskiveiðar. Sumir áttu kannski
betri og stærri jarðir en aðrir, en stórjarð-
eigendur vom engir á lénsherravísu og með
einkaherjum. Það er getið um þræla, en
ekki um iðjulausa stétt, er teldi vinnu
ósamboðna virðingu sinni. Þar eð þeir
bjuggu á lítilli eyju, ekki vkjafrjósamri,
fjarri höfuðstöðvum stjórnmálastarfsemi,
trúarbragða og lærdómsiðkana, hlutu
áhugaefni þeirra að bera blæ einangrunar
og fásinnis. Allir voru meira eða minna
kunnugir öllum, og heimsviðburðir vöktu
minni eftirtekt en athafnir nágrannanna.
Sé ætlunin að rita í anda sósíalrealisma,
er augljóslega auðveldara fyrir rithöfund
að ná góðum árangri í slíku þjóðfélagi,
heldur en í stærra og ósamstæðara þjóð-
félagi, því að sósíalrealisti er nauðbeygður
til að takmarka sig við það líf, sem hann
þekkir af eigin reynd. Ef hann reynir að
fjalla um persónur og samfélög, sem hann
þekkir ekki að gagni, lendir hann annað-
hvort í troðnar slóðir eða þunglamalega,
259