Tímarit Máls og menningar - 01.12.1975, Blaðsíða 21

Er vit í vísindum?
Úr því að Koyré er nú nefndur á nafn er eklci úr vegi að minnast á
annan kenniföður Kuhns: heimspekinginn Ludwig Wittgenstein. En í síð-
ari ritum Wittgensteins er að finna einhverja róttækustu gagnrýni hefð-
bundinnar raunhyggju sem fram hefur komið, einkum þó þeirrar raun-
hyggju sem Wittgenstein boðaði sjálfur á yngri árum af einstökum sann-
færingarkrafti. Auk annars hefur Kuhn frá Wittgenstein meginhugtak
sitt, viðmiðshugtakið sem ég mun kalla: ,paradigm‘ eða „Paradigma'. En
að vísu á þetta orð, svo að enn sé að þeim vikið, sér lengri sögu: það er
eitt þeirra grísku orða sem Platón hefur um frummyndirnar sem hann
taldi vera hinn æðsta veruleika.
IV
Aður en ég reyni að gera ofurlitla grein fyrir viðmiðshugtakinu er rétt
ég fari fáeinum orðum um hugmyndir Kuhns og hugðarefni. Af því sem
ég hef nú sagt um vísindasögu grunar yður líklega hvert stefnir. Og því
skyldi ég þá ekki segja það sjálfur: saga vísindanna virðist ekki einungis
birta okkur eymd raunhyggjunnar, heldur sýna líka að vísindin lúti ýms-
um öðrum lögmálum en þeim lögmálum gagnrýnnar skynsemi sem Karl
Popper trúir á af allri þeirri ástríðu sem einum manni er frekast gefin.
Og þetta er raunar stefið sem Kuhn vinnur úr í riti sínu um innviði vís-
indalegra byltinga. En heiti bókarinnar segir okkur hvert er ytra viðfang
hugmynda hans, stefs og úrvinnslu: það eru byltingar vísindasögunnar.
Það hefur lengi verið venja að líkja miklum umskiptum í vísindasög-
unni við valdrán í stjórnmálasögunni og nefna þau byltingar: menn tala
um byltingu Kóperníkusar, Newtons, Darwins eða Einsteins. Lavoisier
sagði sjálfur að rit sín mundu valda byltingu í eðlisfræði og efnafræði og
reyndist hafa á réttu að standa. í riti Kuhns eru hinar vísindalegu bylt-
ingar taldar miklu fleiri en þær sem heita mega á hvers manns vörum:
að hans viti ollu til að mynda jarðfræði Lyells, ritgerð Röntgens um
geisla sína og bók Koyrés um Galileo allar byltingu, hver á sínu sviði.
Með þessu er ekki verið að gera því skóna að sérhver nýjung valdi bylt-
ingu. Þvert á móti: einn kjarni málsins er einmitt sá að Kuhn vísar á bug
sem helberri draumsýn kenningu Poppers og Maós um látlausa byltingu.
Bylting er ávallt undantekning, segir hann, jafnt í vísindum sem í Kína.
Og þá er spurningin hver reglan sé. Regluna kallar Kuhn ,hefðbundin
259