Tímarit Máls og menningar - 01.12.1975, Blaðsíða 16

Tímarit Máls og menningar
anlega kenningu velti því fyrir sér hvernig á því standi að allir fallist
ekki á hana. Getur verið að þeir sem láta sér fátt um finnast séu svona
heimskir eða fáfróðir? Nei, varla: oftast hlýtur slíkur maður að kannast
við að fáeinir andófsmanna hans að minnsta kosti séu ekki miður gefnir
eða upplýstir en hann er sjálfur. En hvað veldur þá andófi þeirra? Við
þeirri spurningu má geta tveggja tíðkanlegra svara.
I fyrra lagi láta talsmenn gervivísinda sér stundum nægja að skýra and-
stöðu við fræði sín sem einhvers konar samsæri gegn sér. Og samsæris-
kenningunni til staðfestingar eru þá sagðar ótal sögur, margar sannar, af
þröngsýni eða skeikulleika eiginlegra vísindamanna. I síðara lagi kemur
það fyrir að kenningarnar sjálfar skýri afstöðu andófsmannanna með því
til dæmis að rekja andófið til ósjálfráðra hvata. Dómgreind andófsmann-
anna er þá kannski talin brengluð af stétt þeirra (svo sem borgarastétt-
inni blessaðri), af kynþætti þeirra (og þá gerður greinarmunur á þýzkri og
gyðinglegri eðlisfræði svo að dæmi sé tekið) eða af áþekkum orsökum.
Eitt dæmi þessa get ég ekki stillt mig um að nefna: það er að finna í riti
Freuds Um sálgreiningu. Þar afgreiðir Freud andstæðinga sálgreiningarinn-
ar í hópi geðlækna og sálfræðinga með því að þeir séu haldnir bælingu
sem hann kallar svo, með þeim afleiðingum að sálgreiningin valdi sams
konar viðnámi hjá þeim og hjá hverjum öðrum taugasjúklingi. „En þetta
viðnám,“ segir hann, „á auðvelt með að dulbúast og birtast í gervi skyn-
samlegrar andstöðu."15 Með svipuðum hætti kenna andatrúarmenn ,illum
straumum* um ef eitthvað fer úrskeiðis á andafundi sem oft vill verða. Hið
sama er að segja um þann andatrúarmann sem mest yfirbragð vísindalegra
rannsókna hefur haft á trúboði sínu. Sá er Bandaríkjamaðurinn Rhine
sem varið hefur langri ævi til að leita staðfestingar á trú sinni á hvers kon-
ar dulræn fyrirbæri. Þegar svo ber til að aðrir fræðimenn hrekja þær af
kenningum hans sem hrekjanlegar eru með því að endurtaka tilraunir hans
þá stendur ekki á svari: til þess að komast að jákvæðum niðurstöðum, segir
Rhine, verða menn að trúa á þær fyrirfram. Og þetta skýrir hann með
tilvísun til dulrænna krafta.
Þegar svona er komið fyrir gervivísindum hafa þau náð mestri full-
komnun. Svo óhrekjanleg eru þau orðin að öll rök sem mæla gegn þeim
verða sjálfkrafa að nýjum sönnunum á kenningum þeirra, dásamlegum
sönnunum. Og flestir munu fallast á að hér hafi ekki einungis í engu
verið skeytt um þá frumkröfu Poppers til vísindalegrar kenningar að hugs-
anlegt sé að hana megi hrekja eða afsanna. Hér hafi mannleg skynsemi
254