Tímarit Máls og menningar - 01.12.1975, Blaðsíða 12

Tímarit Máls og menntngar
þær staðreyndir sem fróðleiks hefur verið aflað um, og loks á grundvelli
slíkrar flokkunar leiða í ljós eitthvert samhengi hlutanna, einhverja reglu
eða lögmál sem hinar flokkuðu staðreyndir kunni að hlíta.8
Þessi hversdagslega hugsun, að vísindaleg þekkingarleit sé fólgin í fróð-
leiksöflun öllu öðru fremur, er oftast kennd við aðleiðslu og aðferðin sem
hún lýsir nefnd aðleiðsluaðferð. Og það traust hafa menn borið til þessarar
aðferðar að raunhyggjan sem boðar hana hefur þá sérstöðu meðal allra
heimspekikenninga að sérfræðingar í öðrum greinum hafa gripið við henni
gleypandi eins og sjá má á inngangsköflum flestra kennslubóka í flestum
fræðum. Raunhyggjan hefur jafnvel ráðið mestu um stefnu allra rann-
sókna í hvers konar mannfræðum: hagfræði, málfræði, sálarfræði og fé-
lagsfræði. Samkvæmt boðorðum raunhyggjunnar ber þessum fræðum eins
og öllum öðrum fyrst og fremst að safna fróðleik um staðreyndir, síðan
megi stefna að því að finna sem altækust lögmál eða reglur sem komi
heim og saman við sem flestar þessara staðreynda. Þegar þau lögmál eru
fundin sem koma heim við allar staðreyndir er endanlegum tilgangi náð:
menn hafa höndlað sannleikann.
Nú er þess fyrst að geta um Karl Popper að í aðferðarfræði sinni má
heita að hann afneiti aðleiðsluaðferðinni í smáu og stóru. Þótt ekki væri
annað, segir hann, gefur aðleiðslukenning raunhyggjunnar alranga mynd
af hinum nýtustu rannsóknaraðferðum þeirra fræða sem að allra dómi eru
lengst á veg komin, til að mynda eðlisfræði allt frá 17du öld og líffræði
frá ofanverðri öldinni sem leið. Voltaire segir frá því að Newton hafi hug-
kvæmzt kenning sín um þyngdarlögmálið er hann sá epli falla af grein.
Þessi saga gæti vel verið sönn. En hún getur ekki talizt koma vel heim
við raunhyggjuna. Ef Newton hefði fylgt aðleiðsluaðferðinni hefði hann
átt að gera sem nákvæmastar mælingar á falli sem flestra epla í sem flest-
um görðum, að ekki sé minnzt á málningardósir á vinnupöllum og mjöll-
ina frá liðnum vetri, áður en hann leyfði sér að Ieita einhvers lögmáls
sem þessi fyrirbæri kynnu að hlíta. Og þessi kostur er engin ímyndun: slík
er einmitt aðferðin sem Francis Bacon lýsir í smáatriðum í ritum sínum.0
Hefði Newton tekið rit Bacons alvarlega er eins víst að eftirmenn hans
sætu við að safna fróðleik um fall hinna ólíkustu hluta enn í dag. En það
gera þeir ekki sem betur fer: að minnsta kosti ekki alveg allir.
Ef til vill get ég varpað frekara Ijósi á það sem nú er sagt með því að
segja, af nokkrum fruntaskap, að vísindi eigi ekkert skylt við þekkingu.
Vísindamaður - og hér nota ég orðið ekki sem starfsheiti - vill skilja en
250