Tímarit Máls og menningar - 01.12.1975, Blaðsíða 25

Er vit í vísindum?
indamenn og hverjir ekki. Og með þessu móti sjá viðmiðin hinum virðu-
legu vísindamönnum, iðkendum hefðbundinna vísinda, fyrir verkefnum sem
oft geta enzt þeim öldum saman, ekki sízt á sviði einberrar fróðleiksöfl-
unar. Þessum verkefnum, eins og Kuhn lýsir þeim, má ef til vill líkja við
prófspurningar sem kennari kann eklci sjálfur svar við, en kann þó allar
hinar hefðbundnu aðferðir kennslubókanna til að finna svarið. Með skil-
greiningu slíkra prófspurninga þrengir viðmiðið rannsóknasvið hverrar
fræðigreinar ákaflega, og þá geta fræðimennirnir í nafni viðmiðsins neitað
að fjalla um allt sem er utan hins þrönga sviðs. Eðlisfræðingar af skóla
Newtons neituðu að gefa skýringu á aðdráttaraflinu og skilgreindu fræði sín
svo að óskin um slíka skýringu var óvísindaleg. Efnafræðingar af skóla
Lavoisiers neituðu með svipuðum hætti að fjalla um ótal atriða, til að
mynda um liti hinna ólíkustu efna. Og eins og Leibnitz og aðrir læri-
sveinar Descartes, þeirra á meðal allir fremstu eðlisfræðingar 17du aldar,
höfnuðu kenningu Newtons um aðdráttaraflið sem óskiljanlegum þvætt-
ingi, afturhvarfi til skólaspeki um hulda krafta, vegna takmarkana við-
miðsins, þá vísuðu þeir Diderot, Goethe og Lamarck efnafræði Lavoisiers
á bug fyrir þá sök að hún neitaði að spyrja spurninga sem hin eldri efna-
fræði, ylefniskenningin, hafði ekki einungis spurt, heldur átti nokkur svör
við. Og hvað sem annars verður um þessar þrætur sagt, þá geta þær ekki
talizt bera mikið vitni skynsamlegrar gagnrýni í anda Karls Popper.
Þessar tvær þrætur sem nú er á minnzt voru báðar eftirköst vísindalegra
byltinga: þeirra sem við kennum við þá Newton og Lavoisier. Víkur nú
sögunni að byltingum. Þær eru flestar eða allar tilkomnar með einum
hætti, segir Kuhn. Hefðbundin vísindi hafa verk að vinna: þau eiga að
svara prófspurningum sem viðmiðin ákvarða. Þau krefjast því engrar sjálf-
stæðrar hugsunar fremur en prófspurningar gera yfirleitt. En þar kemur að
kreppa verður í ríki hinna hefðbundnu vísinda. Kannski verður mótsagna
vart, kannski rekast menn á einhverjar staðreyndir sem koma ekki alveg
heim við viðmiðin, og margt fleira getur komið til. Þessum ógöngum
una fræðimenn ótrúlega vel: stundum afneita þeir staðreyndum eða sjá
þær ekki, oftast lappa þeir þó upp á viðmiðskenninguna í þúsund og eitt
skipti eins og Adler. Því verður helzta einkenni kreppunnar það að af-
brigði hinnar hefðbundnu kenningar verða æ fleiri, stundum fleiri en fræði-
mennirnir eru. Og þessu ástandi geta menn unað æðilengi. Slíkt var til að
mynda ástand stjarnfræðinnar í tvær aldir áður en Kóperníkus kom ti!
sögunnar, eins og Kóperníkus lýsir sjálfur ágætlega í formála að riti sínu
263