Tímarit Máls og menningar - 01.12.1975, Blaðsíða 11

Er vit í vísindum?
sinni á að vera ámóta yfirborðslegir og hver annar. Ég mun því velja mér
svolítinn sjónarhól, og það geri ég, held ég, bezt með því að miða frásögn
mína við glímu Poppers við ,markavandann‘ sem hann kallar svo: þann
vanda hvernig draga beri mörk milli vísinda og gervivísinda. Til hinna
síðarnefndu mun að minnsta kosti óhætt að telja stjörnuspeki og anda-
lækningar. A hinn bóginn kynnu menn að hika við að fylgja Popper þegar
í Ijós kemur að hann vill telja til gervivísinda tvær virðulegar rannsóknar-
greinar 20stu aldar, annars vegar sálarfræði Freuds og fylgismanna hans,
hins vegar söguspeki þá og þjóðfélagsfræði sem siður er að tengja nafni
Karls Marx. En hvað sem því líður er það án efa einn helzti styrkur að-
ferðarfræði Poppers hve öflugt vopn hún er í skynsamlegri viðureign við
gervivísindi af ýmsu tæi: holheimskenningu og pýramídafræði, dómsdags-
kenningar um alheiminn og samsæriskenningar um samfélagið, sálarrann-
sóknir og önnur handanheimafræði, Iíffræði Lysenkos og kynþáttafræði
Rosenbergs.7 Slík gervivísindi eru óneitanlega eitthvert forvitnilegasta fyrir-
bæri mannlífsins í Evrópu og Ameríku á 20stu öld, þar sem skólar hafa
að mestu leyti tekið við öllu uppeldisstarfi af heimilum og kristinni kirkju
- og sú breyting er talin til framfara, eins og það liggi í augum uppi að
hjáfræði hinna skólagengnu kynslóða okkar aldar séu ákjósanlegri en hjá-
trú hinna kirkjuræknu kynslóða fyrri alda, gasofnar eftirsóknarverðari en
galdrakestir. En við skulum ekki skeyta að sinni um rætur gervivísind-
anna, né heldur um ávextina sem þau hafa borið og bera enn, bæði í einka-
lífi manna og félagslífi. Ég vil geta þess eins að gagnvart hjáfræðum eða
gervivísindum stóð meira eða minna hefðbundin raunhyggja alls þorra
vísindamanna, sem og heimspekinga á borð við þá Bertrand Russell, Ludwig
Wittgenstein og Rudolf Carnap, fullkomlega varnarlaus. Þótt ekki væri
annað féllu til að mynda margir frumkvöðlar Vínarskólans svonefnda,
eins helzta vígis vísindalegrar raunhyggju á öldinni, hver um annan þver-
an fyrir sálgreiningu og jafnvel sálarrannsóknum, að því er virðist öld-
ungis gagnrýnislaust.
Reyndar er raunhyggjan og sú aðferðarfræði sem henni hefur fylgt frá
fyrstu tíð að flestu leyti fullkomin andstæða kenningar Poppers. Því er
rétt að fara örfáum orðum um hana. Aður er sagt að menn telji vísindin
afla þekkingar á staðreyndum. Þetta hafa raunhyggjumenn, allt frá Francis
Bacon til höfunda þeirrar efnafræði sem nú er kennd í íslenzkum mennta-
skólum, skilið svo að frumskylda vísindanna sé að safna fróðleik, sem
allra mestum fróðleik um eitthvert efni. Síðan megi freista þess að flokka
249