Tímarit Máls og menningar - 01.12.1975, Blaðsíða 150

Eftirmáli: um óþarfar bækur
Um daginn var ég að blaða í gamalli bók, eftir Eliot, sem hefur inni að halda
fyrirlestra flutta við Harvard-háskóla 1932—1933. í formálanum segist höfundur-
inn hafa verið nauðbeygður að gefa þessa fyrirlestra út vegna strangra ákvæða í
reglugerð um hið virðulega kennaraembætti sem hann gegndi þennan vetur og er
kennt við Charles Eliot Norton. Afsakar hann með þeim hætti það tiltæki sitt að
láta prenta „another unnecessary book“. Mig stanzaði á þessu hugtaki — óþörf
bók —, og þótti mér sem langur tími væri liðinn síðan ég hefði heyrt nokkurn
mann taka sér þau orð í munn. Þegar ég fór að hugsa mig betur um varð mér
fljótlega ljóst að þetta hugtak er auðvitað ónothæft „í nútímaþjóðfélagi". Það er
til dæmis hægðarleikur að ganga úr skugga um að það hefur aldrei borið á góma
í þeim miklu ræðum sem fluttar hafa verið síðustu ár um „vanda íslenzkrar bóka-
útgáfu“. Ekki er ég heldur viss um að rithöfundar velti þessu hugtaki ýkja-oft
fyrir sér. Aftur á móti ber það við að lesendurnir, bókakaupendurnir væntanlegu
grípi til þessa hugtaks alveg ósjálfrátt: „Bjóddu mér ekki þetta rusl! Þetta eru
ónýtar bækur!" — slík viðbrögð væntanlegs kaupanda, þó þau beri kannski vott
um nokkra vanstillingu hugans, eru mjög athyglisverð, jafnvel virðingarverð. Þau
benda til þess að þó hugtakið „óþörf bók“ sé ónothæft andspænis veltuþörf bóka-
útgefandans, „ökónómisma" stéttarféiags rithöfunda og viðbótarritlaunaþörf hvers
einstaks rithöfundar til dæmis, þá er hér þó ekki um innantómt hugtak að ræða.
Hvað skyldi einkum felast í þessu hugtaki? Sú afstaða felst raunar í því, að
lesendur þarfnist bóka; en ekki allra bóka. Einnig sú örlagaríka og heimssögulega
skoðun að bækur og höfundar séu þjónar lesendanna — miklu fremur en að les-
endurnir séu þjónar höfunda og bóka þeirra. Enn felst í því hið forna boðorð að
ekki skuli bjóða steina fyrir brauð. En í bókmenntalegu tilliti getur falizt í hug-
takinu íhaldssöm og klassistísk krafa, og þessvegna meðal annars verður að hafa
það í tvímælum.
Því hefur stundum flökrað að mér að þarflegt væri að minna á það, að í rauninni
er ekki ýkja-náið samband milli bókaútgáfu og bókmennta. Frá því prentlistin var
fundin upp hefur hún oftastnær verið notuð til annars fremur en að dreifa bók-
menntum til almennings; hún hefur mest verið notuð í hagnýtum tilgangi og
uppbyggilegum á annan bóginn og á hinn bóginn til að afla læsu fólki dægrastytt-
ingar. Bækur af tveim fyrri flokkunum eru þarfar af sjálfum sér, það liggur í
eðli þeirra. Þær eru fyrirfram gagnlegar. Þriðji flokkurinn hefur að vísu ekki ævin-
lega og ekki í öllum þjóðfélögum eða trúm verið álitinn gagnlegur, en þó mun
liggja nærri að hann sé nú og hafi um all-langt skeið verið talinn gegna þarflegu
388