Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2018, Blaðsíða 53

54
Ástamálin sjálf geta verið æði flókin. Elskendur mega ekki eigast fyrir
stjórnsömum feðrum kvennanna, konur eru giftar körlum sem þær hafa
ekki valið sjálfar og falla fyrir öðrum yngri og fegurri, karlar girnast konur
sem eru lofaðar öðrum, karlar berjast um konur, systkin fella hugi saman.
Og karlar nauðga. Yfirgangur karla er augljós, og ofbeldi tengt kynferð-
ismálum er ofarlega á baugi í kvæðagreininni. Í sumum kvæðum brýst
karlmaður inn til konu, hann reynir að þvinga hana, hún berst á móti
en svo er eins og allt falli í ljúfa löð. Því gæti virst erfitt að átta sig á því
hvar mörkin eru á milli þess sem hefur talist eðlileg leið til samskipta og
hvenær er farið yfir þau mörk. Það er ekki síður nauðsynlegt að huga að
því að samskiptamunstur tengt kynlífi birtist með mjög ólíku móti í bók-
menntum síðmiðalda og í nútímanum. Sænski sagnfræðingurinn Henric
Bagerius bendir á þetta í bók sinni Mandom och mödom.24 Karlinn er „ger-
andinn“ í kynlífinu, sá sem stingur limnum inn í „viðtakandann“ hvort
sem það er kona eða annar karl, á meðan „viðtakandinn“ eða „viðfangið“
er passíft. Kynlífið er því ekki samspil jafnrétthárra einstaklinga. Það þarf
ekki að fylgja að viðtakandinn sé samþykkur því sem gerandinn gerir, eða
að gerandinn velti því yfirleitt fyrir sér. Kona hættir að vera mey þegar
limnum er stungið í hana og segja má að athöfnin skilgreini hana, sé konan
ógift hefur hún misst gildi sitt innan ættarinnar og leitt skömm yfir hana. Í
sumum kvæðum er augljóst ofbeldi þó fordæmt með orðalagi eins og „það
syndsamlega verk“, „níðingsverk“ eða einhverju slíku.
Áður en áfram er haldið er ekki úr vegi að benda á hugmyndir enska
goðsagnafræðingsins og rithöfundarins Marinu Warner, um mikilvægi
goðsagna, ævintýra og kvæða eins og sagnadansa, við úrvinnslu erfiðra
áfalla. Þar er þekkt saga sögð, eða flutt og notuð í þeim tilgangi að tengja
við sögur sem ekki er hægt að orða með öðru móti og flytja þær áfram,
svo þær gleymist ekki. Og ekki síður má líta á sögur af þessu tagi sem leið
til að takast á við ofbeldið án þess að gangast við fórnarlambshlutverk-
inu. Þannig gat fórnarlambið unnið úr reynslunni og jafnvel hætt að líta
á sig sem fórnarlamb að einhverju leyti – eða að minnsta kosti samsamað
reynslu sína reynslu sagnapersónanna.25
Hér á eftir verður fjallað um nokkur kvæði sem nálgast ofbeldið á mis -
24 Henric Bagerius, Mandom och mödom: Sexualitet, homosocialitet och aristokratisk
identitet på det senmedeltida Island, Gautaborg: Göteborgs Universitet, 2009, bls.
155 og áfr.
25 Sjá t.d. Marina Warner, From the beast to the blonde: On fairy tales and their tellers,
Cambridge: Vintage, 1995.
IngIbjörg EyþórsdóttIr