Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2021, Síða 39
BJÖRn ÞORSTeInSSOn
42
hinn eini sanni völsi (því hvernig getur hann verið fleiri en einn?). Af þessum
lýsingum verður ljóst hvers vegna bæði Freud og Lacan kenndu Ödipusar-
dramað við geldingu: sá sem gengst undir að vera ekki með völsann sætir um
leið geldingu, í það minnsta í táknrænum skilningi.12
Í þessari táknrænu vídd er einmitt fólgin lausnin á vandanum um hugsan-
lega fjarveru líffræðilegs föður eða stjúpföður. Hvert einasta mannsbarn
þarf í það minnsta að gangast undir lögmál völsans í þeim skilningi sem
vísar til táknræns hlutverks hans: þú ert ekki miðpunktur alheimsins, þú ert
ekki handhafi og uppspretta hins endanlega sannleika um allt í heiminum,
í veruleikanum eru aðrar hugsandi og skynjandi verur með sitt sjónarhorn
og sína sýn á sannleikann – sannleikurinn er þarna úti (en ekki innra með
þér) – og þar af leiðandi ert þú ekkert sérstakt, þú hefur ekkert sérstakt vald
(yfir öðrum). Þetta þurfa allir að sætta sig við: allir þurfa að láta geldinguna
yfir sig ganga. en í þessu felst líka, og vonandi kemur það engum á óvart,
að faðirinn í sérhverju fjölskyldudrama er í reynd geldur líka. Hann er ekki
hinn upprunalegi faðir – frum-faðirinn (þýs. Urvater) – því sjálfur er hann
af konu fæddur og þurfti að gangast undir geldinguna. Viðleitni hans til
að gegna hlutverki fulltrúa lögmálsins er þannig ekkert annað en úrvinnsla
hans sjálfs á „hans eigin“ Ödipusardrama. Með þessum hætti öðlast Ödip-
usarþríhyrningurinn víðtæka skírskotun, raunar eins víðtæka og hugsast
getur, því að hvert einasta mannsbarn er fætt í merki þessa þríhyrnings og
elst upp í skugga hans. Hvort sem okkur líkar það betur eða verr, hvort sem
við sættum okkur við það eða ekki, erum við öll ofurseld Ödipusi – eða, rétt-
ara sagt, eftir því sem við sættum okkur síður við það að vera fædd í merki
Ödipusar flækjumst við fastar í net hans.13
Tvennt eða eitt? Af lífi og dauða
Þegar hér er komið sögu er eðlilegt að spyrja: hver eru úrræði okkar þar sem
við reynum að finna einhverja leið til að skapa okkar eigin tilveru þar sem
við búum við ofríki Ödipusar? er einhver undankomuleið, er hægt að losa
um ofurvald lögmálsins eða föðurins, er hægt að vera maður sjálfur, og lifa
eigin lífi? Í leitinni að svörum við þessum spurningum er ráðlegt að huga um
stundarsakir að greiningu Freuds á frumhvötum og togstreitu lífs og dauða.
12 Sbr. Sigmund Freud, Draumaráðningar, bls. 198–199, og Jacques Lacan, „La signi-
fication du phallus“, Écrits, París: Seuil, 1966, bls. 685–695.
13 Sbr. Adrian Johnston, „Jacques Lacan“, The Stanford Encyclopedia of Philosophy, vetr-
arútgáfa 2018, ritstjóri edward n. Zalta, sótt 22. janúar 2021 af https://plato.stan-
ford.edu/archives/fall2018/entries/lacan/.