Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2021, Side 205

FRIeDRICH KITTLeR
176
Chamissos og Mussets, hóf ljóðabók sína með ávarpinu: „Hypocrite lecteur,
– mon semblable, – mon frère!“ [„Hræsnisfulli lesandi – jafningi minn –
bróðir minn!“]
Hér er talað tæpitungulaust og punktur settur aftan við ljóðlistina. eng-
inn sporgöngumanna Baudelaires innan l’art pour l’art getur framar borið þá
lygi á borð að hann skrifi fyrir upplogna lesendur. Bækurnar láta ekki lengur
eins og letrið sé meinlaus miðill er sjái innra lífi okkar fyrir sjónblekkingum
og einkum þeim hugarórum að til sé innra líf eða sjálf. Með hinu sanna,
fagra og góða hverfur einnig þessi tvífari.
Svipmótið sem kemur úr djúpi spegilsins á okkar dögum er gerólíkt. Það
á ekkert skylt við læsi og skáldskap. Árið 1900 lýsir ernst Mach því þegar
hann sá nýverið ókunnan mann í almenningsvagninum og hugsaði: „óttalega
er þetta ræfilslegur kennari, sem þarna kemur“. Hinn mikli eðlisfræðingur
og kenningasmiður skynjunarinnar þurfti nokkur sekúndubrot í reynd til
að bera kennsl á eigin spegilmynd í þessum ókunna manni. Og Freud, sem
endursegir söguna af þessum ókennilega fundi Machs við spegilmynd sína,
hefur eigin hliðstæð tilfelli á reiðum höndum. Hann „sat í svefnvagninum,
þegar lestin sviptist alveg óvenjulega mikið til og dyrnar á salerninu við
hliðina opnuðust og eldri maður í morgunslopp […] kom inn“, sem Freud
„kunni afar illa við“.18 eigin spegilmyndir í dyragleri salernis eru kjörnar
til að sýna fram á tvíræðni hins kunnuglega / ókennilega og minna föður
sálgreiningarinnar um leið á líkamsstarfsemina.
Það eru aftur á móti ástæður fyrir því að þær birtast einmitt í
almenningsvögnum og hraðlestum. eigi tvífarinn sem kallast sjálf, þessi
skáldlega og heimspekilega tálmynd, uppruna sinn í lestrarkennsluátakinu
mikla í Mið-evrópu, þá eru hrumar verurnar sem birtast Mach og Freud
afurð allsherjar vélvæðingar í Mið-evrópu. Bæði Die Analyse der Empfindun-
gen (Greining skynjunarinnar)19 og „Das Unheimliche“ („Hið ókennilega“)
þegja yfir þessu. engu að síður koma hreyfanlegir spegilfletir, víðmyndir
sem líða áfram og óteljandi tvífarar sem kallast vegfarendur ekki til sögunnar
fyrr en með járnbrautarlestinni og brunahreyflinum. Sá hinn sami Mallarmé
og sagði skilið við lestur og læsileika ráðlagði bifvélaverkfræðingunum að
færa vélina aftur í, þannig að ánægðir farþegar gætu notið „töfrandi“ sjónar-
spils hreyfimyndanna út undan sér um bogagluggana. Þetta er „sýn hins
18 Freud, „Das Unheimliche“, bls. 262 o.áfr. [Hér er vitnað í þýðingu Sigurjóns
Björnssonar: Freud, „Hið óhugnanlega“, bls. 228.]
19 [Die Analyse der Empfindungen und das Verhältnis des Physischen zum Psychischen er eitt
af lykilritum Machs og kom fyrst út árið 1886.]