Tímarit lögfræðinga - 01.03.2004, Blaðsíða 30

Grunnreglan hefur samkvæmt þessu a.m.k. tvær hliðar. Annars vegar setur
hún hömlur við því að framkvæmdarvaldið og dómarar taki ákvarðanir um
hvað teljist refsivert og þá um hvaða refsitegundum (eða refsikenndu viður-
lögum) sé heimilt að beita án þess að um slíkt sé mælt í settum lögum. Hins
vegar á hún ekki síður að koma í veg fyrir það að framkvæmdarvaldið geti með
stjórnvaldsfyrirmælum, og þá eftir atvikum á grundvelli ómálefnalegra sjónar-
miða, þrengt að skýrum vilja löggjafans í settum lögum. Það leiðir því af grunn-
reglunni að ráðherra getur ekki afnumið eða takmarkað tilvist og inntak refsi-
ábyrgðar eins og hún birtist í settum lögum á hverjum tíma, jafnvel þótt það
kunni að leiða í einhverjum tilvikum til niðurstöðu sem er til hagsbóta fyrir
þann sem ákærður er. Hér verður að gera greinarmun á hugsanlegu svigrúmi
dómstóla til að líta til ólögfestra réttaratriða eða eftir atvikum að túlka gildandi
refsiákvæði sakbomingi til hagsbóta og því að dómstólar leggi til grundvallar
niðurstöðu, sakbomingi í hag, sem gengur bersýnilega gegn vilja löggjafans.
Hafi löggjafinn t.d. ákveðið í settum lögum að tiltekin háttsemi, sem lýst er í
lögunum eða stjórnvaldsfyrirmælum settum á grundvelli laganna, geti varðað
ákveðinni refsingu, s.s. fangelsi eða fésektum, og/eða refsikenndum viður-
lögum, s.s. upptöku eða sviptingu réttinda, getur ráðherra almennt ekki í formi
reglugerðar þrengt gildissvið slíkrar lagasetningar.45 Hæstiréttur hefur hins
vegar í tveimur nýlegum dómum, H 8. febrúar 2001, nr. 432/2000 (svipting
skotvopnaleyfis), og H 23. maí 2001, nr. 127/2001 (upptaka veiðitækja), gefið
sterklega til kynna að á þessu kunni að vera undantekningar.
I báðum málum vom menn ákærðir fyrir ólöglegar hreindýraveiðar sem
voru í ákæru m.a. taldar varða við refsiákvæði laga nr. 64/1994 um vemd,
friðun og veiðar á villtum fuglum og villtum spendýrum, og þágildandi reglu-
gerð um stjóm hreindýraveiða nr. 402/1994. I báðum ákærum voru auk þess
gerðar kröfur um upptöku á grundvelli umræddra laga á þeim tækjum sem
notuð voru við veiðamar. Þá var þess einnig krafist í ákæru fyrra málsins að
ákærði yrði sviptur skotvopna- og veiðileyfi með heimild í lögum nr. 64/1994.
í forsendum Hæstaréttar í fyrra málinu, H 8. febrúar 2001, nr. 432/2000
(svipting skotvopnaleyfis), var fjallað um kröfu ákæravaldsins til sviptingar
umræddra leyfa. Þar sagði Hæstiréttur svo:
45 í ritinu Afbrot og refsiábyrgð I, bls. 184, segir Jónatan Þórmundsson meðal annars eftirfarandi:
„Akvæði í stjómvaldsfyrirmælum um aðrar viðurlagategundir en lög heimila hafa ekkert gildi, t.d.
um refsivist ef lög heimila einungis fésektir, eða eignaupptöku í stað réttindasviptingar. Sömuleiðis
væri líklega óheimilt að beita fésekt samkvæmt stjómvaldsfyrirmælum, ef einungis fangelsi væri
tiltekið sem refsitegund í lagaákvæðinu. Það væri óeðlilegt, að stjómvöld gætu vikið þannig frá
vilja löggjafans, þótt það væri sakbomingi í hag“. I neðanmálsgrein 63 á bls. 181 í sama riti tekur
Jónatan fram að „ef þrenging refsireglu í stjómvaldsfyrirmælum felur jafnframt í sér efnisbreytingu
er hún að engu hafandi".
24