Hugur - 01.01.2004, Blaðsíða 20

18 „Merleau-Ponty varfrumlegri en nokkuð sem póststrúktúralistarnir gerðu
greining Webers á nútímanum tengd gildisbundnum hugmyndum um frelsi
og skynsemi, sem kannski má bræða saman í hugtakinu „sjálfræði", þótt hann
orði það ekki svo. Hins vegar leggur hann áherslu á hlutleysi (Wertfreiheit),
það er sá helmingur sem margir hafa látið sér nægja, ekki í þeim skilningi að
hægt sé eða ráðlegt væri að vísa á bug öllum forskriftum, heldur vill hann að
félags- og sögurannsóknir séu á verði gagnvart þeirri stöðugu freistingu að
rugla gildistengingunni saman við hlutlæga rökvísi eða merkingu. Gildis-
tengsl em nauðsynleg forsenda þekkingarleitarinnar, en leiðir jafnframt til
misskilnings, og hlutleysi vísar til þess að stöðug leiðrétting á þessum mis-
skilningi er eitt af verkefnum þeirra sem rannsóknir stunda. Framfaratrú,
þ.e.a.s. sú hugmynd að framfarir séu lögmál eða rökvísi sögunnar er auðvitað
sú tegund af þessum misskilningi sem helst einkennir nútíma hugsun.
I sambandi við nútímann má kannski bæta nokkrum orðum við það sem
hér fer á undan. Feður félagsfræðinnar tóku mið af gildishugmyndum nú-
tímans, en sýndu um leið fram á tvíræðni eða öllu heldur margræðni þeirra,
og þar með nauðsyn mismunandi túlkana. Lengst gengur þetta hjá Max
Weber, en eitthvað svipað má segja um Marx: það sem hann kallar gagnrýni
pólitískrar hagfræði má líka skilja sem tilraun til að endurtúlka hugmyndir
um framfarir, frelsi og skynsemi, fyrst bundnum við kapítalíska þróun, en
nógu laustengdum til þess að hægt var að snúa þeim í aðra átt. I þessum
skilningi hefur Zygmunt Bauman rétt fyrir sér þegar hann skilgreinir klass-
ískan marxisma sem „kapítalíska andstöðumenningu" (capitalist countercult-
ure). I ljósi hugmyndafræðilegra klofninga á tuttugustu öldinni, sem og aft-
urhvarfs til útópískrar markaðstrúar í aldarlokin, held ég að nú sé síður þörf
á sterkum forskriftarkenningum en á nýrri umferð þeirrar gagnrýnu yfirveg-
unar, sem finna má hjá meisturunum; og þar gæti samanburður við aðra
menningarheima komið að gagni.
Við lestur greinar eftir pig í greinasafninu Japanese Encounters with Post-
modernity (1995) sem þú ritstýrðir (ásamt Yoshio Sugimoto) og nefnist
„Modernity, Postmodernity and the Japanese Experience“, verður Ijóst aðþú hef-
ur lítið álit á hugtakinu „póstmódernismi" sem frœðilegu verkfari á sviði samfé-
lagskenninga og segir hugtakið vera orðskrípi á borð við „alræði öreiganna". Því
kviknar eftirfarandi spurning: Hvað greinir gott fræðilegt hugtak fráfánýtu og
hvíer„póstmódernismi" íhópipeirra síðarnefndu? Þú segir aðpóstmódernisman-
um sé best lýst sem tímabundnum misskilningi nútímans á sjálfum sér; hann sé
lítið annað en villandi heiti á ókláruðum kenningum um nútímann. Lærdómur-
inn sem draga megi af umræðunni sé einna helst sá aðpörf sé áflóknari kenningu
um nútímann. Hafi hugtakið átt pátt íþví að auka næmni samfélagskenninga
fyrir ákveðnum atriðum var hlutverk pess einna likast stiga sem maður notar til
að komast upp en sparkar síðan frá sér. Er póstmódernisminn frá sjónarhóli
módernistans lítið annað en stigi Wittgensteins?
Þegar ég lét þessi orð falla átti ég við að lýsingarorðið „póstmódern" gerir
ekki annað en að endurtaka retoríska mynd sem þegar felst í orðinu