Hugur - 01.01.2004, Blaðsíða 23

Vandkvœði siðfrœðinnar
21
sem er á okkur lagt, gegn því sem veröldin hefur gert úr okkur, og vill gera
úr okkur í óendanlega ríkara mæli. Við eigum ekki annars kost en að hug-
leiða þetta og reyna að vinna gegn því í fullri vitund um að við erum þess
ekki raunverulega megnug; og að þessi andspyrna gegn því sem heimurinn
hefur gert úr okkur er svo sannarlega ekki eintóm barátta við umheiminn
sem við verðum að ná rétti okkar gagnvart - allar slíkar tilraunir myndu ein-
ungis styrkja hreyfiafl heimsrásarinnar, sem er hvort eð er að verki í okkur,
og koma hinu vonda þannig til góða. Þvert á móti ætti þessi andspyrna að
beinast gegn öllum tilhneigingum okkar sjálfra til að taka þátt í leiknum. Eg
myndi jafnvel segja að því sem virðist vera meinlausasta bíóferð, ætti í það
minnsta að fylgja vitund um að hún er eiginlega hluti af svikum við það sem
við höfum uppgötvað, og þótt það sé ekki nema með örmjóum þræði, þá
vefjast þeir æ fleiri saman svo hún mun líklega reyra okkur enn fastar við ein-
mitt það sem á að gera úr okkur, við það sem við gerum greinilega úr sjálf-
um okkur í æ ríkara mæh, til að við getum lifað af, aðlagast. Eins og staðan
er núna held ég raunar að það sé höfuðatriði að enginn getur komist alveg
hjá þessari þátttöku sem ég nefndi við ykkur, ef hann vill þá á annað borð lifa
af og er ekki dýrlingur — en nú orðið byggist tilvist dýrlinga líka á hæpnum
forsendum. Þessari þátttöku er haldið að okkur í sífellu, en í guðs bænum
ekki halda að ég geri mig sekan um minnstu skinhelgi þegar ég boða ykkur
þá reglu að taka ekki þátt í leiknum. Að vísu getur verið að ef við gerum okk-
ur grein fyrir þessari þátttöku og vitum um afleiðingar hennar sé allt sem við
gerum örlítið öðruvísi en það ella væri af því að við erum okkur meðvituð um
að það gagnast hinu ranga. En jafnvel þetta eru of fáfengilegt til að orð sé á
því gerandi, og eiginlega segi ég þetta ekki við ykkur af því að ég vilji sjálfur
gera svona mikið úr þessari hugleiðingu, heldur frekar svo ég sé ekki að
henda í ykkur þessum frægu steinum í staðinn fyrir brauð. Ef ég má nú
tengja áðurnefnda andspyrnu vandkvæðunum sem við höfum reifað hérna
fræðilega reynist hún líka beinast gegn siðferðilegum einstrengingshætti sem
hefur sýnt sig að er skilyrtur. Ég myndi segja að áðurnefnd hugleiðing væri
skilyrði þess sem nú til dags gæti heitið rétt líf, og það felst með öðrum orð-
um í henni að við högum okkur ekki eins og Gregers Werle.1 Hún er bæði
í senn gagnrýni á sértekið (abstrakt) siðferði og gagnrýni á þá kaldhæðni sem
ég sýndi með dæmi af mótherjunum Relling og Werle gamla. Á hinn bóg-
inn er ljóst að eitthvað í líkingu við rétt líf er óhugsandi ef ekki er haldið fast
við samvisku og ábyrgð. Að þessu leyti stöndum við í fullri alvöru frammi
fyrir gagnkvæðu. Við verðum að halda traustataki í siðaforskriftir, sjálfs-
gagnrýni, spurninguna um rétt og rangt jafnframt því að vera gagnrýnin á
skeikulleika dómanda sem treystir sér til shkrar sjálfsgagnrýni. Ég vil ógjarn-
an nota orðið „mennska“ (Humanitat). Það er eitt af þessum orðum sem,
með því einu að vera notað, fangar og falsar það sem er hvað mikilvægast og
skiptir máli. Þegar stofnendur Húmanistafélagsins hvöttu mig til að ganga í
það sagði ég við þá: „Ég væri kannski tilbúinn að gerast félagi ef klúbburinn
1 [í leikriti Ibsens Villiöndinni er Gregers Werle fulltrúi siðferðilegrar afstöðu sem er svo stíf að hún
setur upp skilyrðislausar hugsjónir sem ókleift er að uppfylla.]