Hugur - 01.01.2004, Blaðsíða 200

198
Garðar Arnason
hafði ekki áhuga á röklegri gerð vísindalegra kenninga, greinarmuninum á
kenningu og athugun, merkingarfræði vísindalegra hugtaka, hvaða reglum
eða aðferðum vísindamaður skuli fylgja í rannsóknum, hvað sé rétt að kalla
vísindi og hvað ekki, né framförum í vísindum. Foucault beindi sjónum sín-
um mun frekar að viðfangsefnum á borð við þau sögulegu skifyrði sem gera
tilteknar og jafnvel andstæðar kenningar mögulegar, tengsl kenninga við vís-
indalega orðræðu, tilurð og sögu vísindalegra hugtaka, þær aðferðir sem vís-
indamenn fylgja á hverjum tíma, það vald sem fullyrðingar öðlast með því að
teljast vísindalegar og þær snöggu umbreytingar sem hafa átt sér stað í sögu
vísindanna, svo fátt eitt sé nefnt. Auk þess var Foucault ekki undir áhrifum
frá Vínarhópnum eða rökfræðilegri raunhyggju (logical empiricism), ólíkt
rökgreinandi vísindaheimspekingum á seinni hluta 20. aldar, en þeim mun
meiri frá Hegel, Nietzsche, Marx, Freud og Heidegger.2
Rökgreinandi vísindaheimspekingar vinna enn að mestu í hefð sem mót-
aðist af rökfræðilegri raunhyggju í Mið-Evrópu á millistríðsárunum, þótt sú
stefna sjálf hafi lagt upp laupana um miðja 20. öld. Formleg rökfræði og
stærðfræði er þeim mikilvæg hvað snertir stíl og aðferð, og kennileg eðlis-
fræði, sem fyrirmyndardæmi um þróaða vísindagrein, skiptir þá miklu fyrir
viðfangsefni og vandamál. Þeir láta sig vísindasögu litlu varða, nema sem
uppsprettu dæma til að skýra hugmyndir þeirra um eðli og aðferðir vís-
indanna.3 Vatnaskil urðu þegarbókThomasar S. Kuhn, Gerð vísindabyltinga,
var gefin út árið 1962.4 Með þeirri nýstárlegu vísindasögu sem hann boðaði
umturnaði hann viðteknum hugmyndum rökgreinandi vísindaheimspekinga
um vísindin.
Eftir meira en fjóra áratugi er Gerð vísindabyltinga enn mjög umdeild í vís-
þeir í sumu og sé á öndverðum meiði í öðru, þótt hann hafi vissulega verið undir miklum áhrifum frá
þeim. Segja má að Foucault hafi verið lærisveinn þeirra, en ekki fylgisveinn. Sjá Peter Dews: „Fouc-
ault and the French Tradition of Historical Epistemology“ í History ofEuropean Ideas 14, 1992, bls.
347-363; einnig David Hyder: „Foucault, Cavaillés, and Husserl on the Historical Epistemology of
the Sciences", Perspectives on Science 11, 2003, bls. 107-129; og þrjár ævisögur Foucaults: Didier Eri-
bon: Michel Foucault, Cambridge Mass. 1991; James Miller: The Passion ofMichel Foucaulty New York
1993; og David Macey: The Lives of Michel Foucault, London 1993. Meira um rökgreiningarheim-
speki og meginlandsheimspeki má lesa í inngangi mínum að Ógöngum Gilberts Ryle (Lærdómsrit,
Reykjavík 2000), grein Sigríðar Þorgeirsdóttur „Meginlandsheimspeki og rökgreiningarheimspeki.
Um Continental Philosophy eftir Simon Critchley“ (Hugur 2003) og, einkum um Vínarhópinn, grein
Skúla Sigurðssonar „Það er allt á floti allsstaðar“ (Heimspekivefurinn: www.heimspeki.hi.is).
Foucault sótti námskeið Jeans Hyppolite um Fyrirbœrafrœdi andans eftir Hegel, og þakkaði Hyppolite
öðrum fremur að hafa fengið áhuga á heimspeki. Söguhyggja Hegels hafði almennt mun meiri áhrif á
franska heimspeki en engilsaxneska heimspeki og að því leyti var Foucault einnig undir óbeinum áhrif-
um Hegels. Þrátt fyrir það leitaðist Foucault við að komast út úr heimspeki Hegels, að „víkja frá Heg-
el“ (sjá Foucault: „Skipan orðræðunnar [1971]“ í Garðar Baldvinsson, Kristín Birgisdóttir og Kristín
Viðarsdóttir (ritstj.): Spor t bókmenntafræði 20. aldar. Frá Shklovskij til Foucault} Reykjavík 1991, bls.
191-226). Um áhrif Hegels og annarra á Foucault má finna nokkurn fróðleik í ævisögunum sem ég
nefni í nmgr. 1, t.d. Eribon bls. 30-31, Miller bls. 40-63 og Macey bls. 31-35.
Sbr. Ian Hacking (ritstj.): Scientific Revolutions, Oxford 1981, bls. 3.
Thomas S. Kuhn: The Structure of Scientific Revolutions, 2. útg., Chicago 1970. Sjá einnigThomas S.
Kuhn: „Hvað hefiir gerst eftir Gerð vísindabyltingaT ísl. þýð. Ketill Berg Magnússon og Skúli Sig-
urðsson, Einar Logi Vignisson og Ólafur PáÚ Jónsson (ritstj.): Heimspeki á tuttugustu öld: Safii merkra
ritgerða úr heimspeki aldarinnar, Reykjavík 1994, bls. 227-240. Birtist upphaflega sem „The Road
Since Structure“ í Proceedings of the 1990 Biennial Meeting of the Philosophy of Science Association 2.
bindi, A. Fine, M. Forbes og L. Wessels (ritstj.).