Hugur - 01.01.2004, Blaðsíða 204

202
Garðar Arnason
þekkingar), og þau gætu orðið aftur ómöguleg, eða forneskjuleg og óskiljan-
leg, þegar samsetning hugsunarkerfa breytist á ný. Orð og hlutir er því öðrum
þræði pólitísk bók; hún er ádeila á mannvísindin og eðlishyggju um mann-
inn. Mannvísindin ættu ekki að láta sig dreyma um að uppgötvanir þeirra
snerti ósögulegt manneðli eða eiginleika mannsins óháð því breytilega hugs-
unarkerfi sem gerir þekkingu á manninum mögulega.
Nokkur heimspekileg atriði í Orðum og hlutum eru sérstaklega áhugaverð
með tilliti til tilurðar og þróunar vísindalegrar þekkingar. I fyrsta lagi, vís-
indaleg þekking er háð sögulegum skilyrðum í þeim skilningi að ákveðnir
eiginleikar hugsunarkerfa, sem eru sögulega breytilegir, gera tiltekna þekk-
ingu mögulega á hverjum tíma. Foucault kallaði fornminjafræðilega þekk-
ingu stundum „hið sögulega a priorí1 með vísun í Kant.11 Þetta er sögu-
hyggja um vísindalega þekkingu, sem er nánast viðtekin sannindi í franskri
vísindaheimspeki, en þótti í rökgreiningarheimspeki jaðra við fáránleika ef
ekki guðlast þangað til Kuhn hristi upp í henni á sjöunda áratugnum.
I öðru lagi, vísindaleg þekking hleðst ekki stöðugt upp með framþróun vís-
indanna, heldur hafa orðið skjót umskipti með þeim afleiðingum að ekki er
hægt að bera saman þekkingu, sanngildi, rök og réttlætingar fyrir kenningum,
staðreyndum o.s.frv., nema innan sama hugsunarkerfis. Umskipti skapa því
hyldýpisgjár í þekkingunni. Því er ekki hægt að segja að þekking sem byggir
á einu hugsunarkerfi sé skynsamlegri eða rökvísari en þekking sem byggir á
öðru. Þessi hugmynd er násfyld hugmyndum um ósammælanleika (e.
incommensurability), sem er gamalkunnugt vandamál í rökgreinandi vísinda-
heimspeki. Kuhn setti fram svipaðar hugmyndir, nefnilega að ekki sé hægt
með réttu að bera saman kenningar eða þekkingu sem byggja á ólíkum við-
miðum. Og á undan honum, á sama tíma og Vínarhópurinn var upp á sitt
besta, hafði Ludwik Fleck haldið því fram í riti sínu, Tilurð ogþróun vísinda-
legrar staðreyndar (1935), að ekki væri rétt að bera saman hugmyndir sem
verða til í ólíkum hugsunárstílum (þ. Denkstit), þó að hugmyndir hans hafi
ekki fengið hljómgrunn fyrr en eftir að Thomas Kuhn hafði skrifað Gerð vís-
indabyltinga.12 Kuhn hafði lesið bók Flecks, og segir í inngangi að Gerð vís-
indabyltinga að Fleck hafi orðið fyrri til að setja fram ýmsar hugmyndir sem
birtust í Gerð vísindabyltingaP Paul Feyerabend og fleiri vísindaheimspek-
11 Fornminjafræðileg þekking myndar hugsunarkerfi, sem gera þekkingu mögulega eins og hið „sam-
einandi a prion (fyrirfram raunhæfingar) Kants. En hugsunarkerfin eru ekki algildar forsendur
reynsluþekkingar, heldur sögulega breytilegar forsendur hennar.
12 Ludwik Fleck (1896-1961) var pólskur gyðingur, fæddur í Lvov, fornri háskólaborg, sem á þeim tíma
tilheyrði Austurríki (og þar með Austurríki-Ungverjalandi), þá Póllandi 1919-1945, síðan Sovétríkj-
unum og loks Ukraínu. Ludwik Fleck nam læknisfræði og heimspeki, og lagði einkum stund á rann-
sóknir á bakteríum. Fleck skrifaði einnig talsvert um vísindi, og má nefna hann hvort tveggja vísinda-
heimspeking og vísindafélagsfræðing. Fleck var fangi í útrýmingarbúðunum í Auschwitz og
Buchenwald, en lifði þá fangavist af. Hann lést í Israel. Sjá inngang Lothars Scháfer og Thomasar
Schnelle í Ludwik Fleck: Entstehung und Entwicklung einer wissenschaftlichen Tatsache, Frankfiirt am
Main, 1980 (bók Flecks birtist upphaflega á þýsku í Basel 1935).
13 Sjá Thomas S. Kuhn: The Structure of Scientiftc Revolutions, bls. vi-vii. Kuhn skrifaði einnig stuttan
formála að enskri þýðingu á bók Flecks: Genesis and Development of a Scientific Fact, Chicago, 1979,
bls. vii-xi. Þar segist Kuhn ekki vera viss hve mikil áhrif Flecks voru á sig (bls. viii-ix).