Hugur - 01.01.2004, Blaðsíða 208

200
Garðar Arnason
hugmynd, en ekki almenna kenningu, um vald, sem gagnast við að greina
raunveruleg valdatengsl í ákveðnum og afmörkuðum sögulegum tilfellum.
Sjálfiur beitti Foucault valdshugtakinu í Eftirliti og refsingu: Tilurð fangelsis-
ins (1975) á sögu hegninga og fangelsunar;20 og í fyrsta bindi Sögu kynlifs-
ins: Þekkingarviljinn (1976) á sögu kynferðisins.21
Eftirlit og refsing hefst með tveim sláandi dæmum. Hið fyrra er lýsing á
opinberri aftöku morðingjans Damiens í París 2. mars 1757. Hann var pynt-
aður, aflimaður og loks var honum kastað á bálköst í hrottafenginni sýningu
á valdi konungsins. Síðara dæmið er af reglum fyrir „Hús ungra fanga í Par-
ís“ sem Léon Faucher samdi árið 1837 eða þar um bil. I reglunum er tilgreint
upp á mínútu hvenær fangarnir eiga að fara á fætur, hvenær þeir eiga að
vinna, borða, biðja, læra og leggjast til hvílu. Hver einasti dagur fylgir ná-
kvæmri dagskrá. Þessi tvö dæmi lýsa ólíkum hegningarstíl, þrátt fyrir að þau
eigi ekki við um sams konar glæpi eða sams konar afbrotamenn. I lok 18.
aldar og fram á 19. öld urðu miklar breytingar á hegningaraðferðum í Evr-
ópu og Norður-Ameríku. Sagan er oft sögð á þá leið að refsingar hafi verið
hrottafengin og ómannúðleg sjónarspil, en með upplýsingu og umbótum
hafi hegningar orðið mannúðlegri og réttlátari.
Foucault neitar því ekki að hegningar hafi á vissan hátt orðið mannúðlegri,
en aukin mannúð var ekki uppspretta þessara breytinga heldur nánast tilvilj-
unarkennd aukaverkun mun víðtækari og dýpri breytinga á^erð valdakerfis
samfélagsins. Áður réði einvaldurinn lögum og lofum. Utsendarar hans
dæmdu afbrotamenn til refsingar og framfylgdu dómum. Það var einvaldur-
inn sem refsaði og refsingin sýndi vald hans yfir þegnunum. Þetta vald var
lóðrétt og beint, gróft og bert, að því leyti að það varð að vera öllum ljóst að
valdið var einvaldsins, að refsingin var refsing einvaldsins, og að hún skyldi
vera öðrum víti til varnaðar. Það var því nauðsynlegt að refsingin væri opin-
bert sjónarspil. Um leið réð hending miklu um hverjum var refsað og hvern-
ig. Þetta valdakerfi var ónákvæmt, tilviljanakennt og óskilvirkt, en breytingin
sem varð á vestrænum valdakerfum á seinni hluta nýaldar var einmitt sú að ný
valdatengsl mynduðust, sem voru dreifðari um samfélagið, víðtækari og skil-
virkari. Valdatengslum var dreift lárétt um stofnanir samfélagsins, í stað þess
að valdið kæmi einungis ofan frá. I þessu nýja valdakerfi miðuðu umbætur í
hegningaraðferðum að því að hegningar yrðu einnig víðtækari, nákvæmari og
skilvirkari. Skilvirkar hegningaraðferðir voru í raun ein af undirstöðum þessa
nýja valdakerfis. Refsingar urðu mannúðlegri vegna þess að það þjónaði nýja
valdakerfmu betur. Megintilgangur umbótanna var
að gera refsingu og bælingu lögbrota að reglulegri starfsemi, sem
nær til allra hluta samfélagsins; ekki að refsa minna, heldur að refsa
betur; að refsa ef til vill með minni hörku, en til þess að refsa al-
20 Michel Foucault: Surveiller et funir, Naissance de la prison, París, 1975. Hér er stuðst við enska
þýðingu: Discipline and Punish: The Birth of the Prison} New York, 1977.
Michel Foucault: Histoire de la sexualité: La volonté du savoir} París, 1976. Hér er stuðst við enska
þýðingu: History of Sexuality: An Introduction} New York, 1978.
21