Hugur - 01.01.2004, Blaðsíða 105

Islenskur Nietzsche við aldamót
103
á kenningum Nietzsches en Jakob ritar þetta nokkrum árum áður en nasist-
ar komust til valda í Þýskalandi og hefur því auðsýnilega annað í huga. Eins
og aðrir Islendingar á fyrri hluta 20. aldar sýnir skáldið skáldaspeki Also
sprach Zarathustra einna mestan áhuga: „Aðalkjarni þeirrar bókar er boðun
,ofiirmennisins‘, boðun þess, að upp af mannkyninu eigi að vaxa annað, æðra
kyn.“ (185) Jakob er sammála Ágústi og Þorvaldi um að hugsjón ofiirmenn-
isins boði æðra og endurbætt kyn framtíðarinnar. Hann hæðist að smámenn-
um sem töldu sig geta orðið ofiirmenni með siðlausri hegðan og minnir á að
ofurmennið sé hið fjarlægasta: „En um eitt skeið var svo háttað, að mörg
smásál þóttist geta orðið ofiirmenni á því, að virða að vettugi einföldustu
reglur siða og trúarbragða, þótt Nietzsche segi berum orðum, að ofiirmenn-
ið eigi eftir að koma, sé enn ókomið.“ Líkt og aðrir íslenskir túlkendur á
undan honum tengir Jakob Nietzsche við Darwin og álítur að hugsýn ofur-
mennisins sé „rökrétt ályktun út frá þróunarkenningunni“ því „að þróun teg-
undanna á jörðunni sé ekki lokið með mönnunum, eins og þeir eru nú.“ Eins
og Agúst telur Jakob Nietzsche með ofurmenni sínu boða „nýjan aðal“, „að-
al andans". (186) Og hann er sammála Ágústi og Þorvaldi um að framleiðsla
ofurmennisins krefjist fórna sem eru ósamræmanlegar kristilegum náunga-
kærleik: „Helgasta skylda mannkynsins er samkvæmt kenningu Nietzsches
það, að forganga, svo að ofurmennið megi fæðast. Vegna ástarinnar á hinu
fjarlægasta, ofurmenninu, er það skylda, að hlífa ekki hinu næsta, náungan-
um.“ (185-186) Eins og margir íslenskir túlkendur á undan honum tengir
Jakob kenningar Nietzsches með beinum hætti við persónu heimspekings-
ins. Hvað varðar gagnrýni á samúðina, sem Jakob er jafn ósáttur við og
Agúst, segir hann „hugsanir Nietzsches [...] uppreisn sjúklings gegn öllu,
sem hann telur sjúkdóm. Það skýrir margt í þeim, t.d. það, hvaða eiginleika
hann vill láta menn rækta hjá sér. Það er t.d. sannleiksást, hreinleikur, dug-
ur, og harka, en hann hatar alt, sem er lítilf jörlegt og lágt, og á meðal þess
telur hann meðaumkun og guðsótta. Sést þar stolt sjúklingsins, sem vill ekki
láta aumkva sig“ (186).41 Ekki geðjast Jakobi heldur að kvenfyrirlitningu
Nietzsches sem hann tengir við persónuna með sama hætti: „Hann ætlar
kvenfólkinu að vera leikfang og hressing fyrir karlmennina og lætur gamla
konu áminna Zaraþústra um að gleyma ekki svipunni, þegar hann fari til
kvenfólksins. En sjálfur varð hann hjálparlaus aumingi, sem átti alt undir ást
41 Við svipaðan tón kveður hjá Sigurði Nordal í Einlyndi og marglyndi (1986,235): „Hámenntaður sjúk-
lingur eins og Nietzsche, gerir hinn dýrsterka og ruddalega víking að hugsjón sinni.M Samkvæmt Þor-
steini Gylfasyni, sem ritar „Inngang" að Einlyndi og marglyndi „vottar hvergi fyrir Nietzsche hjá Sig-
urði Nordal, hvorki fyrr né síðar.“ (xxix) Þorsteinn á tæpast við að Sigurður nefni Nietzsche aldrei á
nafn því að í vísi bókarinnar kemur nafn hans fjórum sinnum fyrir og Sigurður nefnir Nietzsche einnig
á nafn í öðrum ritum sínum. Þorsteinn heldur áfram: „Reyndar hafa fræði Nietzsches, svo áhrifaríkur
sem hann var, aldrei höfðað til Islendinga að því er virðist; það er eftirtektarvert vegna þess að íslenzk
fornrit virðast betur til þess fallin en flest rit önnur að fólk lesi þau og fjalli um þau í ljósi frá Nietzsche."
Þótt fæstir íslenskir Nietzsche-túlkendur hafi verið ógagnrýnir á kenningar Nietzsches höfðaði Nietz-
sche óneitanlega til Ágústs H. Bjarnasonar og margra annaira íslendinga. Auk þess veittu margir
þeirra, þ. á m. Helgi Pjeturss, tengslum Nietzsches og íslenskra fornsagna eftirtekt, og hafa fáir fjallað
um íslensk fornrit út frá kenningum Nietzsches með jafn áhugaverðum hætti og Sigurður Nordal. Vil-
hjálmur Árnason bendir í grein sinni, „Við rætur mannlegs siðferðis“, s. 149-152, á nokkur dæmi um
höfðingjasiðferði í heiðnum dómi úr Islenzkri menningu (1942) eftir Sigurð Nordal.