Hugur - 01.01.2004, Blaðsíða 37

Skírskotunarlistin
35
hernum, kirkjunni, háskólunum og hagkerfinu samsamaði sig þessu hugtaki
- með hliðsjón af þeim heimspekingum sem tilheyrðu þjóðernisíhaldssama
arminum, skipti sköpum í upphafi rannsóknar minnar. Þrátt fyrir þá stað-
reynd að þessir heimspekingar gengu í ótvírætt og staðfast bandalag með
nasistunum, sem hélst nánast allt til enda nasismans, var lengi óljóst ná-
kvæmlega í hverju framlag þeirra til eflingar og viðhalds Þriðja ríkisins fólst.
Utbreidd er smættun nasismans í wé'ZU.ff/Uhugmyndafræði. I þeirri sögu-
skoðun eru aðeins Hitler og flokkur hans viðurkenndir sem gerendur, en lít-
ið gert úr hinum drif- og burðarkraftinum, sem kenndi sig við þjóðernis-
íhald. Innri óeindrægni nasismans er skipt út fyrir ytri andstæðu. Bæði
hefðbundnar og nýrri rannsóknir á Þriðja ríkinu gefa eindregið til kynna að
innri ágreiningur milli stjórnmálahersinganna tveggja hafi beinlínis skipt
sköpum fyrir viðhald samfélagsgerðar nasismans.13 Meðlimir beggja hópa
sýndu samstöðu í baráttunni við Weimar-lýðveldið, í þágu valdboðsgjarns
leiðtogaríkis eins og greinilegt var á hugtakanotkun hinnar íhaldssömu and-
spyrnu.14 Hersingarnar áttu án efa báðar virkan þátt í að grafa undan Weim-
arlýðveldinu. Við úrvinnslu heimspekisögunnar hefur umræðan einkennst af
heift og einskorðast alfarið við hinn völkisch Heidegger og því er ekki spurt
um hið margvíslega samstarf sem restin af heimspeki-„kreðsunni“ hafði við
nasismann.15
Sé litið í heimspekileg fagtímarit þessa tíma sést að hvorki kynþáttaorð-
ræða þjóðernissósíalistanna né orðræða þjóðernisíhaldsins, sem kappkostaði
að greina sig frá þeim fyrrnefndu, var einsleit eða samhljóma. Frá sjónarhóli
akademískrar heimspeki, sem býr við eðlilegar aðstæður á ný, er undravert
hve ólík, átakaþrungin og umdeild viðmið fyrirmyndar ríkisskipanar voru —
allt vopnabúr heimspekihefðarinnar virtist mótanlegt (sbr. Laugstien 1990
og Leaman 1993). Frá árinu 1945 til dagsins í dag loðir við íhaldsstefnuna
ára forneskju, staðfestu og ríkisundirstöðu. Hvað þýðir það að ganga fram
undir merkjum andlýðræðislegra og valdboðandi hugmynda í þingbundnu
lýðræði og hvað þýðir það undir einræðisstjórn? Hvar liggur munurinn?
Rannsókn mín er atlaga að því að skilja sérkenni slíkra aðlögunarhátta
menntamanna, ekki undir siðferðilegum formerkjum heldur út frá formgerð
aðstæðnanna. Markmiðið var að grafast fyrir um hvernig hún var möguleg,
innan venja akademíunnar og fyrir milligöngu fornaldar-túlkana.
Sem ég rannsakaði texta Gadamers frá tímabilinu 1933 til 1945 í þessu
samhengi, rakst ég meðal annars á Platon-túlkanir þar sem ekki er minnst á
nasismann. Þetta eru greinar sem staðsettu sig algjörlega innan hinna nýrri
Platon-rannsókna þess tíma og buðu ekki fram neitt óvenjulegt. Gadamer
hafði ekki metnaðarfullar fyrirætlanir á við spurningu Heideggers um merk-
13 Die deutschen Eliten und der Weg in den Zweiten Weltkrieg. Ritstj. Martin Broszat/Klaus Schwabe,
Múnchen 1989. Hans Momsen, „Zur Verschránkung traditioneller und faschistischer Fuhrungs-
gruppen in Deutschland beim Ubergang von der Bewegung zur Systemphase", Der Nationalsozial-
ismus und die deutsche Gesellschaft. Hamborg 1991, s. 39-66.
14 Hans Mommsen: „Gesellschaftsbild und Verfassungspláne des deutschen Widerstands“, sami ritstj.,
Der Nationalsozialismus und die deutsche Gesellschaft, Hamborg 1991, s. 233-337.
Sjá Philosophen 1933, ritstj. W.F. Haug, Hamborg 1989.
15