Hugur - 01.06.2011, Side 38

36
Björn Þorsteinsson
svo: „Hvernig myndast tengsl og hvers konar tengsl eru til?“ (10) Þessar spurning-
ar eru býsna óárennilegar við fyrstu sýn og krefjast nánari útlistunar. Sjálfur lætur
Páll ógert að ræða þær fyrst í stað, en líkir að vísu Oskju við stórborgina París og
segir þær eiga ýmislegt sameiginlegt: „Báðar eru heildir, báðar mynda óendanlegt
net tengsla á milli ótal einstakra fyrirbæra, báðar fanga hugann með einstökum
hætti. Báðar eru í einu orði sagt furðuverk." (io) Auðnin í Öskju og mergðin í
París reynast þannig vera að vissu leyti sama eðlis.
Nánar tiltekið, segir Páll, er Askja „sjálfstæð veröld", hún er „Öskjuheimur“,
„sem er ein skýrt afmörkuð heild sem spannar allt og fyllir hugann svo að maður
hefur á tilfinningunni að hafa numið veruleikann allan í fortíð, nútíð og framtíð."
Handan þessa Öskjuheims, segir Páll, er ekkert annað en „hin ókunna eilífð, hið
mikla, þögla tóm“. I samræmi við þessa lýsingu á Öskju sem „öllu sem er“ bætir
Páll því við að í Öskju sé maður kominn á leiðarenda - „í snertingu við veru-
leikann sjálfan“. Þessari snertingu fylgir að hugurinn opnast „fyrir fullkominni
fegurð og maður sér loksins um hvað lífið snýst“ (io).
Upplifunin af Öskju - og væntanlega, að breyttu breytanda, af París líka - felur
sem sagt í sér tilfinningu fyrir því hvernig maður tilheyrir veruleikanum sem heild,
og þessi tilfinning er annað og meira en „óljós kennd“, hún er hreinlega snerting
við „veruleikann sjálfan". Jafnframt er eins og einhver endanleiki eða jafnvel feigð
eða dauði hvíli yfir, því að eins og Páll orðar það er maður kominn á leiðarenda
þegar maður verður fyrir umræddri reynslu, þeirri reynslu af óllu sem hlýtur alltaf
öðrum þræði að vera reynsla af tóminu mikla sem býr utan við veruleikann sem
heild. Fegurðin sem í þessari reynslu felst, og Páll segir „fullkomna", er því aug-
ljóslega ekki laus við háska. Raunar virðist ljóst að þessa fegurð mætti með góðum
rökum kenna við hið háleita eða ægifagra, þ.e. tilfinninguna fyrir einhverju sem er
æðra og stærra en maður sjálfur og er í senn yfirmáta aðlaðandi og ógnvekjandi.2
Þessi tilfinning má heita sérlega mikilsverð, ef marka má Pál - því að hún veldur
því að „maður sér loksins um hvað lífið snýst“, eins og hann orðar það.
Látum það liggja á milli hluta, um stundarsakir að minnsta kosti, hvað það
er sem lífið snýst um, en hugum í staðinn ögn betur að því hvernig Páll vekur, í
lýsingu sinni á þeim „leiðarénda“ sem Askja er, í senn máls á fyllingu verunnar -
„veruleikanum öllum í fortíð, nútíð og framtíð" - og hinu botnlausa tómi. Ferða-
manninum sem kemur í Öskju og verður fyrir sömu reynslu og Páll er svipt burt
úr hversdagsleikanum, með öllum sínum hverfúlleika, á vit þeirra eilífú stærða
sem undir búa. Fyllingin og tómið, vera og neind kallast hér á, rétt eins og í þeirri
sköpun heimsins sem Hegel setur okkur fyrir sjónir í upphafi Rökfrœði sinnar.3 4
„ Vera, hrein vera, án frekari ákvörðunar", segir Hegel í fyrstu setningu fyrsta kafla
Rökfrœðinnarj En hvað svo? Hvað er þessi hreina vera? Þeirri spurningu reyn-
2 Nákvæma greiningu á þessum hugtökum má finna hjá Guðbjörgu R. Jóhannesdóttur 2010.
3 Hér blasir sem sagt við hvernig titillinn Rökfrœði á sérlega vel við á íslensku yfir þessa miklu bók
Hegels - því að það sem hér er í húfi eru sannarlega það sem við köllum á íslensku, með einkar
viðeigandi orðalagi, hinstu rök. Sama athugasemd á reyndar við um þýska titilinn - eða titil bók-
arinnar á „alþjóðamálunum" - Logik, sé skírskotunin til logos höfð til huga, en með góðum rökum
virðist mega þýða það margræða forngríska orð sem „hinstu rök“.
4 Hegel 1969: 82.