Helgafell - 01.09.1944, Síða 170

328
HELGAFELL
að staglast á Jónasi og Bjarna, setja
þá hlið við hlið, mesta formsnilling
íslenzks máls og það skáldið, sem
virðist hafa átt einna erfiðast með að
klæða miklar hugmyndir listrænum
búningi.
Það er hægt að setja þá upp sem
andstæður, en ekki hliðstæður eða
jafningja.
Sambúð efnis og forms er eitt af
dagskrármálum allra tíma, og á sviði
bókmennta og fagurra hluta hefur
varla verið rætt og deilt um annað meir,
enda meginatriði, sem aldrei verður
útrætt, fremur en sambúð karls og
konu. En ég held, að villan hafi oft
verið sú, að lögð hefur verið of mikil
áherzla á annað tveggja, efni eða form,
og þess ekki gætt sem skyldi, að í mikl-
um listaverkum, eins og t. d. beztu
kvæðum Jónasar, er yrkisefni og bún-
ingur svo samtvinnuð, að þau verða
ekki rakin sundur né metin hvort fyr-
ir sig. Meðal nýrra bóka er Islands-
\luWan óvenju glæsilegt dæmi slíks
verks. Þar er þessi umrædda sambúð
svo náin og snurðulaus, að kalla má
fullkomna einingu, og maður getur
farið að brjóta um það heilann, hvort
það sé stíllinn, frásagnarhátturinn, sem
upphaflega hefur laðað til sín þetta
yrkisefni, eða efnisvalið fundið þenn-
an stíl í sinni mynd, eða þá hvort-
tveggja fylgzt að frá upphafi, orðið til
hvort með öðru, eins og hrynjandi og
efni ljóðræns kvæðis. Hin mikla tákn-
ræna þessarar skáldsögu, sem þú hef-
ur gert svo glögga grein fyrir, hill-
ingaleikur höfundar með persónur og
atburði liðinnar aldar, á sér hvarvetna
hliðstæðu í málfari bókarinnar og stíl.
Og þannig er markmið hennar og boð-
skapur jöfnum höndum frásagnarhátt-
urinn sjálfur, nýtízkur og sígildur í
senn, og það sem sagt er frá. Þar
kemst ekki hnífurinn á milli.
I skáldsögu jafn táknrænni og Is-
landsklukkan er eiga persónur það
jafnan á hættu að vera gerðar að full-
trúum þessa eða hins á kostnað mann-
eðlis síns og einstaklingssvips, og
mætti nefna um það fjölmörg dæmi.
En í höndum Halldórs Kiljan Lax-
ness þurfa þær engu að kvíða, fá að
lifa lífi sínu í hröðum straumi atvik-
anna og halda mannsmóti sínu ó-
skertu með öllu. Nú er Íslandsklukk-
an ekki sálfræðileg skáldsaga, enda
útilokar frásagnaraðferð hennar allar
hugarfars- og sálarlífslýsingar venju-
legrar tegundar, en þó er hitt engu
síður ljóst, að höfundur hefur umgeng-
izt fólk sitt, unz hann þekkir jafnt
ytra útlit þess sem innstu tilfinningar.
Hann tekur þátt í kjörum þess, en
verður því aldrei of samhuga, heyrir
það alltaf og sér. Án þessarar þekk-
ingar og skyggni, sem ekkert virðist
hulið, væri höfundi ókleift að skapa
slíkar mannlýsingar innan vébanda
stílsins, lifandi einstaklinga og ímynd-
ir öðrum þræði. Það veltur á ýmsu,
hve nákvæmlegá hann lýsir persón-
um sínum, útliti þeirra, fasi og klæða-
burði: sumar eru kynntar með mikilli
viðhöfn, sem minnir á lýsingar sögu-
hetja í fornritum, aðrar einkenndar með
fáum orðum, örfáum hnitmiðuðum
dráttum. En þessi strik eiga þenslu
verðandinnar og áhrifamagn og eru
dregin með óskeikulu öryggi og auga
fyrir sérkennum. Stundum er bætt inn
í myndma óvæntu smáatriði og allt
verður lióslifandi fyrir siónum manns,
fólk, atvik, umhverfi. Ég skal til skýr-
inear taka hér eitt dæmi, það er úr
kaflanum um hýðingu Jóns Hregg-
viðssonar.
,,Jóni Hreggviðssyni brá ekki við
fyrstu höggin, en við fjórða og fimmta
högg hljóp í skrokkinn stjarfi svo
gengu upp á honum endarnir og vatn-
aði undir fótleggi, andlit og ofanvert
brjóst, en þungi mannsins hvíldi á
spenntum kviðnum, hnefarnir kreppt-