Helgafell - 01.09.1944, Blaðsíða 199

BÓKMENNTIR
357
komið fyrir með öruggu og mjúku handbragði
listamannsins.
Ævisagan er svo erfið í meðförum, vegna
þess að hún felur beinlínis í sér meginvið-
fangsefni allra söguvísinda: afstöðu einstakl-
ings og þjóðfélags og samhengi hvors tveggja.
Menn hafa reynt að ráða fræðilega fram úr
þessu viðfangsefni, misjafnlega heppilega, en
sjaldan eða aldrei hefur það tekizt að fullu. Ef
til vill verður það ekki leyst fyrr en í mann-
félagi, þar sem hinar eldfornu andstæður: ein-
staklingur og þjóðfélag, renna í meira sam-
ræmi um farveg sinn en verið hefur. Þá kann
svo að fara, að ævisagan öðlist form, þar sem
list og veruleiki fallist í faðma, en verði samt
hvorugu að fjörtjóni.
Stefan Zweig, höfundur Lögreglustjóra Na-
póleons, var einn hinna mörgu rithöfunda Ev-
rópu, sem flýði samtíð sína og leitaði sér fró-
unar í einstaklingsörlögum fortíðarinnar. —
Hann bjargaði með sér á flóttanum óvenju-
legri stílgáfu og sálfræðilegum skilningi, enda
leynir skáldið sér sjaldan, er hann leysir skap-
lyndisflækjur söguhetja sinna. En hann skortir
því meir skilning á hinum ópersónulegu nátt-
úruöflum sögunnar, hinni djúpu undiröldu, sem
ber hið brothætta fley einstaklinganna á brjóst-
um sér. Þetta er því furðulegra, þar sem Stefan
Zweig hefur í sjálfsævisögu sinni, síðustu
bókinni, sem hann ritaði áður en hann flýði
þennan heim fyrir fullt og allt, teiknað ó-
venjulega skýra mynd af samtíð sinni og menn-
ingu hennar, öllu þessu horfna leiksviði, en stend-
ur sjálfur lítillátur í skugga leiktjaldanna. En
í bókinni um Joseph Fouché, manninn, sem
lék hin sundurleitu hlutverk sín af hnitmið-
aðri og djöfullegri list, verður Stefan Zweig
svo gagntekinn af söguhetju sinni, að hann
þrengir sviðið og hleypir aðeins inn þeim mönn-
um, sem eru ómissandi, svo að leikur Fouché
verði annað og meira en eintal sálarinnar. —
Maður sér Fouché klæða sig úr einu gervi í
annað, áður en hann stígur dansinn, en maður
sér ekki sjálfan dansleikinn. Og þó hefur aldrei
verið stíginn slíkur trölladans eins og þegar
franska byltingin fór eldi um Evrópu í lok 18.
aldar. Byltingin mikla, þetta undrabarn franskr-
ar stjórnmálasnilli og sögulegs sköpunarmáttar
Frakklands, stórt í brekum sínum og afbrotum,
hefur smækkað í höndum Stefans Zweigs. —
Konventan franska verður samkoma kjaftaaska
°g hugleysingja, sem skjálfa fyrir sjónum hins
metorðagjarna ofstækismanns, Robespierres,
enda þótt þjóðþing byltingarinnar hafi verið
ein harðsnúnasta löggjafarsamkunda sögunn-
ar, er bjargaði bæði byltingunni og Frakklandi
úr bráðum háska. Og Zweig verður varla úr
vegi að skýra ógnarstjórn Jakobína og aftök-
ur í sambandi við gagnbyltinguna, sem var af
innlendum og erlendum toga spunnin, og er það
þó ein af ljósustu staðreyndum byltingarsög-
unnar; útskýring Zweigs sjálfs nær engri átt.
Og loks finnst varla vottur þess í bókinni, að
reynt sé að meta sögulega þýðingu frönsku
byltingarinnar. Fyrir þessa sök vex hlutur Fou-
ché miklu meira en góðu hófi gegnir. I rauninni
er hann ekkert annað en veðurnæmt lítil-
menni, sem flýr hvert skip með fyrstu rottunum,
meðan skipstjórinn stendur í lyftingu og sekkur
í hafið, hvort sem hann heitir Robespierre eða
Napóleon. Og því saknar maður skýringar á
því undarlega fyrirbrigði, er slóttug smámenni
verða stórvirk verkfæri í höndum veraldar-
sögunnar, þegar mest liggur við.
1 stuttum ritdómi er þess ekki kostur að minn-
ast á einstök atriði, en þó get ég ekki látið hjá
líða að drepa á það, er Zweig kallar Fouché
,,fyrsta ósvikna sósíalista og kommúnista bylting-
arinnar". Orð og skilgreiningar eru ódýr vara nú
á tímum. Kommúnistum og sósíalistum hefur
verið skipað sálufélag með svo furðulegum
mönnum, að þá munar engu, þótt Fouché sé
bætt í flokkinn. En hitt er mála sannast, að
hvorki Fouché né aðrir róttækir Jakobínar voru
kommúnistar eða sósíalistar. Fræðilega mætti
skilgreina frönsku byltinguna svo, að hún hafi
verið bylting hins borgaralega eignarréttar. Leið-
togar byltingarinnar viðurkenndu allir helgi hins
borgaralega eignarréttar. Þeir urðu að verja
þessi borgaralegu eignarréttindi gegn innlendu
og erlendu afturhaldi, og fyrir þá sök voru
þeir neyddir til þess að skerða þennan eignar-
rétt í einstökum tilfellum, með eignarnámi, nauð-
ungarsköttum o. s. frv. En tilskipun sú, er
Fouché ritaði, og Stefan Zweig vitnar í, afsannar
staðhæfingu hans. Franska byltingin kollvarp-
aði að vísu einni tegund eignarréttar, eignar-
rétti aðalsins, lénseignarréttinum. En þegar hún
hlutaðist til um borgaralegan eignarrétt, var
það eingöngu fyrir nauðsyn styrjaldarinnar, svo
sem ljóslega verður séð af tilskipuninni.
Bókin um Fouché er auðvitað mjög skemmti-
leg aflestrar, og í þeim köflum bókarinnar, sem
lýsa klækjum Fouché og refjabrögðum, fat-
ast höfundinum sjaldan. Þar er Zweig í essinu
sínu. Og hann rekur slóð bragðarefsins um