Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2018, Blaðsíða 102

104
upphafsmanni. Það er virkt orðmyndunarferli að búa nafnorð sem endar
á -kona til við hlið orðs með síðari liðinn -maður og ekki fráleitt að orðið
gleðikona hafi orðið til hjá fleiri en einum Íslendingi á ólíkum tímum. Eins
og hér hefur verið rakið leyfa heimildir ekki að fullyrt sé að orðið hafi bor-
ist inn í íslensku sem tökuþýðing.
Samband orðanna gleðimaður og gleðikona
Í samræmi við ofangreint má telja ljóst að orðið gleðimaður sé eldra en
gleðikona og líklegt að saga þeirra tengist á þann hátt sem nú verður lýst.
Í fornu máli var til orðið gleðimaðr, sem var myndað með nafnorðið gleði
sem fyrri lið og merkti ‘maður gæddur gleði, maður gefinn fyrir gleði’.
Þar sem orðið gleði hafði bæði merkinguna ‘kæti’ og ‘skemmtun’ vísaði
gleðimaðr bæði til eiginleikans gleði og til þátttöku í mannfagnaði. Orðið
gleðimaðr var notað um konur jafnt sem karla en síðar varð orðið gleðikona
til við hlið þess. Það hefur sprottið af þörf fyrir orð um kvenkyns gleði-
mann til að nota þegar taka á fram að um konu sé að ræða. Mörg önnur
íslensk orð með síðari liðinn -kona hafa verið mynduð af þeirri ástæðu, t.d.
auðkona við hlið auðmaður. Greinilegur aldursmunur er á heimildum um
það orðapar á þann veg að auðmaðr birtist þegar í handritum frá 14. öld en
auðkona í heimildum frá 19. öld.28
Aldursmunurinn í þessum tveimur orðapörum vekur reyndar þá spurn-
ingu hvort þörf fyrir orð með síðari liðinn -kona hafi skapast við breytingar
á merkingu og notkunarsviði orðsins maður. Með öðrum orðum má spyrja
hvort komið hafi að því á einhverju málstigi að orð eins og gleðimaður og
auðmaður hafi ekki þótt nothæf um konu. Henni er ekki hægt að svara ein-
hlítt játandi. Að minnsta kosti hafa athuganir á sögu orðsins maður ekki
leitt í ljós að á tilteknum tíma hafi orðið umskipti þannig að það hafi hætt
að vísa til kvenna.29 Af þeim sökum er varlegra að lýsa tilurð orðsins gleði-
kona þannig að það hafi komið sér vel að eiga sérstakt orð um kvenkyns
gleðimann til að geta gefið skýrt til kynna að átt sé við konu. Það væri
28 Ordbog over det norrøne prosasprog, sótt 19. mars 2018 af http://onp.ku.dk; Ritmáls-
safn, sótt 23. október 2018 af http://ritmalssafn.arnastofnun.is/#/daemi/28109. – Í
aðdraganda þessara greinarskrifa var einkum leitað að heimildum um íslensk orð
frá síðari öldum í gagnagrunnunum (a) Tímarit.is, http://timarit.is, (b) Íslenskt
textasafn, http://www.arnastofnun.is/page/textasafn og (c) Ritmálssafn, http://www.
arnastofnun.is/page/ritmalssafn.
29 Sjá t.d. Guðrúnu Kvaran, „nýrri biblíuþýðingu lokið: Verklag og viðbrögð“,
Glíman 5/2008, bls. 9–60, hér bls. 34–38.
Guðrún Þórhallsdóttir