Hugur - 01.01.2004, Page 26

24
Theodor W. Adorno
fyrirmyndum - en orðið „fyrirmynd" er einmitt lýsandi fyrir þetta. Það var
ekki að ástæðulausu að hugtökin „hreinsun“, „endurreisn" og „endurnýjun“
gegndu svona stóru hlutverki hjá nasistum. Að vísu var þessi hugmyndafræði
stjórnmálalega hálshöggvin, og þótt hún beinist ekki lengur gagngert að
minnihlutahópum er hún samt alltaf við það að snúast gegn einhverjum frá-
vikum og útrýma þeim. Svo má líka benda á að nú á dögum birtist þessi arf-
leifð öðru fremur í fjölmörgum myndum andmenntahyggju og því fer íjarri
að meinlausasta afbrigði hennar sé það að hugsuninni er ekki gefinn neinn
tími heldur er hún hvað eftir annað stöðvuð með því að krefjast svara við
spurningum eins og: ,Já, og hvað ertu eiginlega að gera? Gerist eitthvað?
Hvað hefst upp úr því? Hvaða hund getur þessi hugsun lokkað fram undan
ofninum?" svo ég leiki mér að setningu frá Hegel. Það sem eftir stendur af
skynsemissiðfræði Kants er gagnrýnin á öll þessi atriði, og annað ekki.
Það var raunar Nietzsche sem steig skrefið að slíkri gagnrýni til fulls og í
því felst hið óviðjafnanlega gildi hans sem ég held að vegi mun þyngra en
hitt að alls konar afturhalds- og myrkraöfl hafi borið vissar kennisetningar
hans fyrir sig. Nietzsche fordæmdi hið illa einmitt í því góða og gagnrýndi
þar með holdtekju þess illa í hinum félagslega veruleika á mun djúptækari
hátt en kenningasmiðir marxismans gera. Að vísu fordæmdu þeir hug-
myndafræði eins og hún leggur sig en þeir skyggndust ekki inn í gangverk
lyginnar og hugmyndafræðanna á sama hátt og Nietzsche gerði. Vandinn
sem býr á bak við allt þetta er að sjálfsögðu vandamál einkasiðfræði, þ.e.a.s.
vandamálið að hegðun hvers um sig nær ekki með nokkru móti til þess
hlutlægt illa eða vonda. Nú megið þið ekki misskilja mig. Ég ætla mér alls
ekki að hamast á Nietzsche, enda á ég honum sannast sagna mest að þakka
af öllum svokölluðum miklum heimspekingum, reyndar jafnvel meira en
Hegel. En ég held samt að í díalektískum fyrirlestrum um siðfræði verði að
fara nokkrum díalektískum orðum um gagnrýni Nietzsches á siðferðið.
Sjálfur myndi ég gagnrýna Nietzsche fyrir að hafa ekki komist lengra en að
hafna hinu borgaralega siðferði, þ.e. því siðferði sem var orðið að hugmynda-
fræði og að grímu fyrir spilltum rekstri. Honum auðnaðist því ekki að ráða
fram úr siðferðilegu vandamálunum sem hann stóð frammi fyrir og setja
fram hugmynd um rétt líf. Þess í stað fór hann hratt yfir sögu og setti fram
siðaboð, sem eiginlega voru ekkert annað en ranghverfan á siðferðinu sem
hann hafði sjálfur hafnað. Skilningurinn á hinu ranga við kúgandi hug-
myndafræði, sem nú á tímum menningariðnaðarins hefur náð fáránlegum
hæðum, nægir engan veginn til að uppgötva og fyrirskipa hið rétta. Hið já-
kvæða siðferði Nietzsches, ef þið viljið nefna það svo - sjálfur hefði hann
ekki gert það - er hreinlega ótækt sökum þess að það á sér ekki rætur í hlut-
lægum anda. Viðmiðin sem Nietzsche tefldi gegn samfélaginu spretta nefni-
lega ekki af veruleika samfélagsins né spretta þau upp úr þeirri stöðu sem
samfélagsandinn hefur raunverulega náð, heldur var þeim stefnt gegn því ut-
anfrá. Þetta sést á málnotkun Nietzsches í Svo mœlti Zaraþústra, sem er já-
kvæðasta rit hans, í það minnsta hvað kenningarnar varðar. Það er ekki að
ástæðulausu að þetta höfuðrit Nietzsches er nokkurs konar jugendstil-eftir-