Hugur - 01.01.2004, Side 28

2Ó
Theodor W. Adorno
um örugglega engin sem ekki væri gegnsýrð viðbjóði Nietzsches á smáborg-
araskap. Það veit guð að ég vil ekki verja hrottaskapinn í siðfræði Nietzsches
og ég held að í ljósi þess sem þið hafið heyrt muni ekkert ykkar misskilja mig
á þann veginn. En á bak við þennan hrottaskap er að minnsta kosti sá sann-
leikur að í samfélagi sem byggist að miklu leyti á oíbeldi og arðráni er of-
beldi sem ekki réttlætir sig heldur gengst við sjálfu sér, og horfist í augu við
sjálft sig, „friðþægjandi ofbeldi"8 ef svo má segja, og það er alltént saklausara
en ofbeldi sem réttlætir sig sem hið góða. Ofbeldi verður þá fyrst virkilega
andstyggilegt þegar það misskilur sig sem gladius dei, sverð guðs. í þessu
samhengi vil ég vekja athygli ykkar á ritgerðinni „Eigingirni og frelsishreyf-
ing“ eftir Horkheimer.9 Eg held að hún hafi birst 1936 eða 1937 í Zeitschrift
fúr Sozialforschung og þar er þessi díalektík rakin ítarlega. Nietzsche yfirsást
að hið svokallaða þrælasiðferði sem hann gagnrýndi hefur í rauninni alltaf
verið herrasiðferði, þ.e.a.s. siðferðið sem herrarnir þvinguðu upp á hina und-
irokuðu. Gagnrýni Nietzsches er ekki jafnsamkvæm og hún þyrfti að vera, af
þvf að hann er sjálfur í álögum ríkjandi samfélagsaðstæðna. Hann leitaði hjá
mönnunum að ástæðu þess að þeir eru orðnir það sem þeir eru, en reyndi
ekki að fá botn í samfélagið sem hefur gert þá að því sem þeir eru. Væri
gagnrýnin samkvæm sjálfri sér yrði hún að breytast í gagnrýni á aðstæðurn-
ar sem ákvarða mennina og hafa gert þá, og hvert og eitt okkar, að því sem
við erum. Þótt Nietzsche hafi að vísu fundið orðalag um það sem núna er
kallað því ógeðfellda slagorði „múgmenning“, eins og til dæmis: „Enginn
hirðir og ein hjörð!“,10 er það í rauninni ekki fordæming á hinum hinsta
manni, eins og hann sjálfur áleit, heldur til marks um vald sem starfar alveg
snurðulaust og fullkomlega nafnlaust, en ríkir engu að síður miklu hrottaleg-
ar yfir hjörðinni, en væri tilfellið ef hún hlypi á eftir sýnilegum forystusauð.
Vissulega er nú sem fýrr ekki skortur á fylgispekt í þessari hirðislausu hjörð
eða föðurlausa samfélagi. Nietzsche hélt að með því að mæla gegn slíkum
gildum gæti hann, eins og það er nú til dags orðað svo andstyggilega, sigrast
á hinni svokölluðu afstæðishyggju, sem hann sjálfur hélt fram á miðskeiði
siðfræði sinnar. Við því er það að segja að gildishugtakið in abstracto (sem sé
gildi sem mælt er um án nokkurs samhengis við dfalektíska þróun þeirra) er
verulegum vandkvæðum bundið, rétt eins og hugtakið að „sigrast á“, sem
leikur heldur ógeðfellt hlutverk nú á dögum: Almennt og yfirleitt á fólk
nefnilega engin svör við róttækum kenningum, nema að því leyti að um leið
°g til þeirra sést finnur fólk hjá sér hvöt til að segja: ,Já, en það þarf að sigr-
ast á þessu!" Sjáið þið til, svo við tökum nú dæmi úr siðferðilegri díalektík:
Ef einhver skyldi ætlast til þess af ykkur að þið þurfið samstundis að sigrast
á einhverju sem er andlega óþægilegt og ef þið á þessu augnabliki staldrið við
8 [Adorno tekur þetta orðalag upp frá Walter Benjamin, „Zur Kritik der Gewalt“, Gesammelte Schrift-
en II-i, 1977, s. 199 og áfram]
9 [Sjá „Egoismus und Freiheitsbewegung", Zeitschrftfir Sozia/forschung 5 (1936), s. 161-234; einnig í
Horkheimer, Gesammelte Schriften, 4. bindi, Alfred Schmidt (ritstj.), Frankfurt 1988, s. 9-88.]
10 [F. Nietzsche, Svo mœlti Zarapústra, Reykjavík: Heimspekistofnun Háskóla íslands, 1996, Forspjall
Zaraþústru §5.]