Hugur - 01.01.2004, Page 99

Islenskur Nietzsche við aldamót
97
uiðnaði hafa mjög breytt kjörum manna, mikil auðæfi hafa safnast til örfárra
manna, ijöldinn lifir víða í örbirgð og volæði; samt streymir lýðurinn til stór-
borganna í von um góða atvinnu og nógar skemtanir [...], svo stendur sífeld-
ur ófriður af verksmiðjulýðnum með óteljandi verkföllum og illdeilum. [...]
Þrátt fyrir alt tal um mannkærleika og frelsi, er hnefarétturinn alstaðar
hæstiréttur, alveg eins og í fornöld á Islandi." (202-203) Umbreytingar af
þessu tagi álítur Þorvaldur hafa lífeðlisfræðilegar afleiðingar í för með sér:
„Það hefir hvað eftir annað sýnt sig í veraldarsögunni, að miklum byltingum
í hfi þjóðanna fylgir vanalega mikil veiklun á taugakerfi einstaklinga“ (210).
Alagið á taugakerfið getur við slík umrót verið svo mikið að það leiðir til
geðveiki: „Það eru engin undur, þó sumir geggist nokkuð eins og nú hagar
til. Hinn hvíldarlausi gauragangur stórbæjanna, stöðug lífshætta að komast
yfir götur, hávaðinn og skarkalinn, hin samvizkulitla samkepni, örðugleikar
að ná í atvinnu, taumlausar og tælandi skemtanir, skraut og munaður, hung-
ur og örbirgð, sífeld verkföll, æsingar, kosningabarátta o. m. fl., alt þetta
stefnir að því, að gera marga almúgamenn veiklaða eða hálfruglaða. Mikill
hluti hinnar mentuðu borgarastéttar hfir líka í sífeldri hringiðu, æsingum,
áhyggjum og geðshræringum.“29 „Veiklað hugmyndalíf* er afleiðingin.
Menn þjást af „hugmyndarugli“, aðrir „eru siðferðisveiklaðir (moral insanity),
geta og vilja ekki hafa nein bönd á fysnum sínum" (211). Þorvaldur hefur
það eftir læknum að slík veiklun „hafi ákaflega aukist á seinni tímum, eink-
um hjá borgarastétt, embættismönnum og menntamönnum [...] á seinasta
fjórðungi 19. aldar hafa ahar hinar margbreyttu verklegu og andlegu hreyf-
ingar haft mjög veiklandi áhrif á taugakerfi margra. Tiltölulega hafa ekki
mjög margir orðið stórbrjálaðir, en þó eru ahar geðveikrastofnanir troðfullar
og altaf verið að byggja nýjar. [...] Þessi veiklun á fólki gerir það meðal ann-
ars að verkum, að allskonar vitlausar hugmyndir fá fljóta og mikla út-
breiðslu." „A seinasta fjórðungi 19. aldar var auðséð stórkostleg afturför í
listum og skáldskap“, sem náði einnig til Norðurlanda og segir Þorvaldur um
Ibsen að „sum hin seinni rit hans bendi á andlega afturför" (212).
Eftir að hafa veitt innsýn í flóru þeirra hnignunarfyrirbæra sem gerðu vart
um sig á síðasta fjórðungi 19. aldar víkur Þorvaldur sér að hámarki sjúkleik-
ans:
Fátt er það sem sýnir betur sýking aldarinnar, hugmyndaveiklun,
geggjun og sturlun ýmsra manna, heldur en fylgi það, sem Friedrich
Nietzsche (1844-1900) um lok 19. aldar fékk hjá mörgum mönnum
á Þýzkalandi og Norðurlöndum, og viljum vér því lýsa honum nokk-
uð nánar. Þeir sem með fullri alvöru hafa reynt að skilja Nietzsche,
hafa átt erfitt með að finna þráðinn í skoðunum hans og samræmi
milli hinna einstöku staðhæfinga, og er það von; því þrátt fyrir gáf-
ur og andríki, var maðurinn auðsjáanlega mestan hluta æfi sinnar
stórgeggjaður. Geðveikislæknar finna öll einkenni brjálunar í ritum
29 Lýsingar Þorvalds svipa að einhverju leyti til viðhorfa margra þýskra menntamanna til afleiðinga iðn-
byltingarinnar í Þýskalandi, sem óx mjög ásmegin um 1870.