Hugur - 01.01.2004, Page 126

124
Davíð Kristinsson
ur hefur borið Nietzsche saman við nokkrar fagrar sálir á borð við Kierke-
gaard og Jesú Krist koma fram áhyggjur af mögulegum flökurleika hins bit-
lausa Nietzsches: „Hætt er við að Nietzsche yrði bumbult af þessari samlík-
ingu, enda er kjarninn í lausn Kierkegaards trúin á hjálpræði Jesú Krists sem
Nietzsche hafnaði, að því er virðist af innstu sannfæringu." (165)81
í næsta hluta greinarinnar tengir Vilhjálmur ofurmennið „klassískri sið-
fræði“ með þeirri ábendingu að „orð þrælsins Epiktets um þroska mannsins
hljóma eins og uppskrift að hinu sak-lausa ofurmenni Nietzsches“ (167).
Fremur en að afsaka á ný mögulega ógleði Nietzsches andspænis þessari túlk-
un verða nú kaflaskil í grein Vilhjálms sem setur strax ákveðinn fyrirvara á
samlíkinguna: „En kenning Nietzsches um ofurmennið hefði ekki orðið
mönnum jafn óljúf og raun ber vitni ef það væri eingöngu glaðvær stóískur
vitringur. Hann á sér líka harða og hrokafulla hhð sem er nánast andstæða
æðruleysis og auðmýktar stóíkans." (167) I kjölfarið ræðir Vilhjálmur hina
meintu hörðu „hlið“ Nietzsches. Hann hefur eftir Nietzsche „að stórsálin
birtist í mikilfengleika andans því hann feli í sér sjálfstæði. En sjálfstæði smá-
sálna ætti ekki að leyfa, því það sé skaðlegt ,jafnvel þegar þær leitast við að
gera gott og ástunda „réttlæti‘“. Þessu fylgir sú hugmynd að einungis sumir
einstaklingar, ofiirmenni, hafi gildi í sjálfum sér. Athafnir hafa sem slíkar ekki
sjálfstætt siðferðisgildi, heldur ræðst það af gerandanum." (168) I þessu sam-
hengi sækir Vilhjálmur í ritgerð Foot um „Siðleysi Nietzsches"82: „Eins og
Philippa Foot hefur bent á, brýtur þetta í bága við réttlæti ,sem varðar allt það
sem ein persóna á að gjalda annarri — sem bannar athafnir eins og morð,
pyndingar og þrælkun og dæmir þá illmenni sem framkvæma þær‘. Þetta ber
ekki að skilja svo að Nietzsche sé á nokkurn hátt meðmæltur slíkum athöfun-
um, einungis að kenning hans hafni þeim skilningi á réttlæti sem gengur út-
frá ófrávíkjanlegum skyldum sérhvers gagnvart öllum. I kenningu Nietzsches
er engin virðing fyrir manneskjunni sem slíkri [...]. Afstaða Nietzsches geng-
ur því þvert á þá siðferðilegu kröfu áð manneskjunni sé sýnd virðing óháð til-
teknum eiginleikum. Að þessu leyti fellur kenning hans um ofurmennið bet-
ur að fagurfræðilegum viðmiðunum en siðfræðilegum.“ Hin meinta harða
„hlið“ á kenningu Nietzsches er á skjön við kenningu um réttlæti sem nær
jafnt til allra og því ályktar Vilhjálmur: „Kenning Nietzsches felur því ekki í
sér lífvænlega leiðsögn í samfélagslegum efnum; þar er engin ábyrg siðfræði
samkenndar og gagnkvæmrar virðingar. Það er ein afleiðing hinnar einsýnu
höfnunar hans á kristinni arfleifð; með henni sturtar hann niður á einu bretti
lýðræði og félagslegu réttlæti. Hér virðist mér birtast ein af fjölmörgum mót-
prestsins Reinholds Niebuhr, sem bandarísku AA-samtökin tóku upp á 4. áratugnum: „Guð gefi mér
æðruleysi til að sætta mig við það, sem ég fæ ekki breytt, kjark til að breyta því, sem ég get breytt og
vit til að greina þar á milli.“ Vilhjálmur getur hennar í tengslum við stóuspeki í „Hvers er siðfræðin
rnegnug?", s. 167.
81 Þrátt fyrir gagnrýni Nietzsches á kristnina ýjar Vilhjálmur, líkt og Kaufmann, að því að hún sé ekki
andkristin heldur í þágu eiginlegrar kristni: „Þar með er ekki sagt að hugsun Nietzsches sé ekki á trú-
arlegu stigi.“ (165)
82 „Nietzsches Immoralism", New York Review ofBooks 13. júní 1991 (endurpr. í Richard Schacht (rit-
stj.), Nietzsche, Genealogy, Morality, Berkeley: University of California Press, 1994, s. 3-14). Greinin
svipar nokkuð til eldri greinar Foot, „Nietzsche: The Revaluation of Values“, Robert C. Solomon