Tímarit Máls og menningar - 01.12.1975, Qupperneq 26

Timarit Mdls og menningar
Um hringrásir himintungla. Svipaða sögu er að segja af efnafræði á 18du
öld og að því er sumir telja af skammtafræði samtímans, að ekki sé minnzt
á sálarfræði og félagsfræði. En um sálarfræði og félagsfræði kann það að
vísu að vera rétt hjá Kuhn að þau fræði, og önnur þeim lík, hafi enn ekki
eignazt neitt sem heitið geti viðmið, nema þá menn vilji telja hina hvers-
dagslegustu hleypidóma til hefðarspeki og öll skrifstofubákn til hefðar-
velda.31
Slíkar kreppur kalla á byltingu, og byltingin er í því fólgin að ný við-
mið koma til sögunnar í stað hinna eldri. Þessi umskipti gerast ekki,
fremur en annað, eftir forskriftum Poppers. Hinar sögulegu ástæður til
þess að ný viðmið verða ofan á eru margvíslegar — og fæstar mjög skyn-
samlegar, svo sem ráða má af tilvitnunum mínum í þá Darwin og Planck.
Það þarf til að mynda alls ekki að vera að hin nýja viðmiðskenning sé
betur röksudd en hin eldri: svo að dæmi sé tekið voru úrslitatilraunir þær
sem Lavoisier gerði til staðfestingar kenningu sinni að flestu leyti miklu
máttlausari en hinar sem Priestley gerði til að hrekja kenninguna.32 Ef
einhver ein ástæða til viðmiðaskiptanna er öðrum mikilsverðari þá er hún
sú að prófspurningar hins nýja viðmiðs freisti manna meira en hinar eldri
þrautir. Og þetta þarf auðvitað ekki að vera skynsamleg ástæða, fremur
en til dæmis hver okkar hefur valið sér ævistarf af skynsamlegum ástæð-
um.
V
Eg hef nú reynt að efna það sem heitið var í fundarboði: að fjalla laus-
lega um þann þátt djúpstæðs ágreinings tveggja fremstu vísindaheimspek-
inga samtímans sem lýtur að því að hvaða marki vísindalegar rannsóknir,
eins og þær eru iðkaðar, geti talizt hlíta skynsamlegri reglu - eða með
öðrum og óbrotnari orðum hvort vit sé í vísindum. Hitt segir sig sjálft
að í lestri sem þessum er enginn kostur að vega og meta þau margvís-
legu sögulegu rök sem hníga að hvorri hinna tveggja kenninga um sig.
Og um mat þeirra raka sem þeir Popper og Kuhn sækja eða gætu sótt í
vísindastarf samtímans er hver okkar sjálfum sér næstur. En mér leyfist
kannski að geta þess til að þeir yðar sem líta nú í kringum sig, að ég ekki
tali um eigin barm, í Ijósi þessara skiptu skoðana muni flestir sjá frekari
ástæður til að fallast á sjónarmið Kuhns en Poppers og taka að ala með
sér efasemdir um vitið í vísindum. Þeir hinir sömu munu væntanlega sjá
264