Tímarit Máls og menningar - 01.12.1975, Side 123

Hrafnkatla: sinnaskipti eða samfélagsskipan
Hún var „híerarkísk“ í orðsins réttu merkingu: drottinhelguð. Sá maður
sem var fæddur höfðingi, hann var og hét höfðingi. Höfðinginn gat gert
sig sekan um syndir og glæpi, t. d. um höfuðsyndina ofurdramb (superbia)
o. s. frv., en höfðingi skyldi hann allt að einu heita. Yfir rétti höfðingjans
ríkti hefðarrétturinn: réttur til landa og áhrifa gekk í ættir eða eftir öðrum
tilteknum reglum sem kváðu á um undantekningar frá meginreglunni.
Sá maður sem var alinn bóndi og múgamaður átti að þekkja sína stöðu
og sætta sig við hana. Hann gat verið öðlingur og göfugmenni, vitringur
og snillingur, en bóndi skyldi hann heita.
Tilraunir manna til að raska þessu samfélagi voru uppreist gegn „al-
heimssamræminu“ (l’harmonie des sphéres) og gegn „hljómlist uppheims-
ins“ (la musique céleste). Þessi hljómlist var þáttur í samræmi alheimsins
og átti upptök sín í „hræringum himinsviðanna" (motus sphaeralis), en
allt átti þetta miðju sína og upptök í sjálfum Guðdóminum og barst út
frá Honum eins og útstreymi eða geislun, „emanatio“; að þessu er vikið
m. a. í Alfræði íslenzkri, III. bindi.
Prófessor Jacques Le Goff segir í riti um hámiðaldir (Das Hochmittel-
alter, í: Fischer Weltgeschichte 11, 1965, bls. 218): „Jafnvægi þessa sam-
félags hefur að forsendu siðferðilegan og trúarlegan þrýsting auk mann-
virðingastigans og hinnar raunverulegu stéttaskiptingar. Vei þeim sem
hyggst brjótast út úr arfstétt sinni! I augum Drottins og mannanna drýgir
hann hina allravoðalegustu synd.“ Þessi orð miðast að vísu við aðstæður
á meginlandi Evrópu, og rétt er að minnast þess að á því var mikill mun-
ur hvort bændastéttin var ánauðug að miklu eða mestu leyti eða hvort um
var að ræða meira eða minna frjálsa eignarbændur.
Um stéttir segir svo í Alexanders sögu (útg. Halldórs K. Laxness 1945,
bls. 11): „Engi skal þá menn hátt setja, er náttúran vill að lágt sitji, því
að þeirra metnaður þrútnar svo skjótt af metorðunum sem lítill lækur af
miklu regni, það er og órunum næst, er veslu batnar. Eigi let eg þig þó
að auka þeirra manna nafnbætur, þótt smábornir séu, er hæverska siðu og
sæmilegan manndóm hafa fram að leggja móti ætt og peningum.” Hér
er að vísu minnt á undantekningu, en meginreglan er alveg skýr.
Hrafnkels saga Freysgoða lýsir vissulega kristnum siðfræðilegum við-
horfum, þótt hún sé ekki dæmisaga í nákvæmlega þeim skilningi sem
Hermann Pálsson leggur í orðin. Aðalatriðið er ekki „endurfæðing“ eða
„sinnaskipti" Hrafnkels. Hann féll vegna ofurdrambs og lærði sína lexíu
og hlaut laun fyrir að hafa áttað sig. Hann féll vegna þess að hann hafði
361