Skírnir - 01.01.1956, Blaðsíða 286
284
Ritfregnir
Skímir
ávallt sjálfum sér samkvæmur. — Steindór stúdent Gunnlaugsson hefur
það hlutverk í sögunni að veitast að skoðunum Páls á siðemi og skáld-
skap. Hann er gáfaður, en breyskur piltur, sem er í uppreisnarhug gegn
rikjandi siðernisskoðunum og öllum smáborgarahætti og fyrirlítur íslenzk-
an rímiðnað, sem hann nefnir svo. Skoðanir sínar flytur hann af slíkri
rökfimi og mælsku, að Páli verður oftast orðfátt í viðræðum við hann.
Það kemur jafnan fjörkippur í frásögnina, þar sem Steindór kemur við
sögu; það stendur af honum hressandi gustur. Aukapersónur sögunnar
em sumar furðuskýrar og eftirminnilegar. Einkanlega tekst höfundi vel
að lýsa óbreyttu alþýðufólki; það virðist eiga samúð hans óskipta. Þanmg
er fjölskyldunni, sem Páll leigir hjá, frábærlega vel lýst. Þetta er fólk,
sem er mótað af erfiðum lífskjörum og á við sín vandamál að striða, en
hefur þann leiða ávana að kýta og þrefa í sífellu. Jón Guðjónsson úr Fló-
anum er og afbragðsvel gerður, einfaldur og hrekklaus. Saga hans af
skiptmn sínum við slarkarann Dossa Runka, sem hafði fiflað konu hans,
er einhver skemmtilegasti kafli bókarinnar; þar nýtur kimni höfundar
sín hvað bezt. Sumar persónurnar eru hins vegar svipdaufar, t. a. m. er
Kristín, unnusta Páls, ósköp hversdagsleg Reykjavikurstúlka. Þá spillir
það sumum mannlýsingunum, að þær em ýktar úr hófi fram. Ástæðan til
þess er eflaust sú, að Gangvirkið er öðrum þræði ádeilusaga, — ýkjunum
er ætlað að auka áhrif sögunnar. En í þessum efnum gengur höfundur
of langt. Lýsing sumra manna, svo sem menningarstjóra og minkavama-
stjóra, fer svo út í öfgar, að þeir verða herfilega ómennskir. Höfundi hef-
ur ekki tekizt það, sem mest er um vert, að bregða ljósi kímninnar yfir
ýkjurnar. Að vísu koma fyrir í sögunni mörg spaugileg atvik, og margt er
þar hnyttilega sagt, en kímnin er þó yfirleitt of þung í vöfum — ekki
nógu leikandi létt. Höfundur kemur víða við í frásögn sinni og er furðu-
glöggsýnn á það, sem betur mætti fara í þjóðlífinu. En einmitt vegna
þess, hve hann leggur oft lykkju á leið sína, verður gangur sögunnar
of hægur.
Mesta prýði Gangvirkisins er stíllinn, sem er kjarnmikill, hreinn og
yfirlætislaus og hefur á sér blæ alvörugefinnar rósemi. Á köflum er hann
hnitmiðaður og jafnvel ljóðrænn, einkum í náttúrulýsingum. 1 Reykja-
víkursögu sem þessari er vitanlega rétt og eðlilegt, að sumar persónanna
séu látnar taka sér orðskrípi og bjagaðar setningar í munn, en þess gæt-
ir þó minna en efni standa til. Reykvíkingum hefur löngum verið sýnna
um flest annað en að vanda málfar sitt.
Enda þótt hér hafi verið fundið að ýmsu í Gangvirkinu, fær það ekki
dulizt — og er reyndar löngu vitað og viðurkennt —, að hér er á ferð-
inni listrænn höfundur, sem hefur mál og stil á valdi sínu og mikla æf-
ingu í skáldsagnagerð. Temji hann sér samfelldari frásagnarhátt og kafi
dýpra í persónusköpun en hér er gert, verður þess tæplega langt að bíða,
að hann skrifi verulega góða skáldsögu.
Gunnar Sveinsson.