Tímarit Máls og menningar - 01.05.2012, Side 4

4 TMM 2012 · 2
Gísli Pálsson og Sigurður Örn Guðbjörnsson
Homo islandicus – inn að beini
Bein manna, sérstaklega hauskúpur, voru lengi mikilvægust þeirra gagna
sem líkamsmannfræðingar söfnuðu við rannsóknir á þróun og breytileika
mannsins. Menn grófu upp bein, mældu þau, flokkuðu og greindu, varð-
veittu þau í arkífum og sýndu á söfnum. Tæki og tól voru í stöðugri þróun, á
átjándu öld var það „anthropometron“, „craniometer“ á þeirri nítjándu. Með
sífellt nákvæmari útreikningum og tölfræði sveipaði líkamsmannfræðin sig
áru hlutlægni og gerði sig gilda í heimi „alvöru“ vísinda. Reglur um stöðlun
mannfræðilegra mælinga sem samþykktar voru, fyrst á Alþjóðaþingi mann-
fræðinga í Mónakó árið 1906 og svo endurskoðaðar í Genf árið 1912, styrktu
þessa ímynd. Þær renndu stoðum undir þá hugmynd að kynþættir væru
raunveruleg stærð í lífheiminum, óháð hugmyndum manna og að flokkun
þeirra væri eðlilegur ef ekki nauðsynlegur þáttur til skilnings á manninum.
Sú skoðun virðist hafa verið lífseigari á köldu heimskautasvæðinu en víða
annars staðar (Schindler 1985). Ástríðufull söfnun beina og mælingar þeirra
var stunduð alla tuttugustu öldina, en með örri þróun erfðafræði á síðari
hluta aldarinnar tók DNA við af beinum og öðrum gögnum (texta, tungu-
máli og fornleifum) sem hin beini vegur til þekkingar á þróun mannsins
og breytileika. Á þeirri leið vék líkamsmannfræði fyrir líffræðilegri mann-
fræði.
Hér rekjum við þessa sögu, frá því er lögð var áhersla á rannsóknir sem
byggðu fyrst og fremst á textum (fornsögunum) og allt til líkamsmannfræði
og síðar líffræðilegrar mannfræði; við setjum hana í samhengi við fræði-
mennsku á tuttugustu öld og skoðum orðræðu mannfræðinnar um sögu
og sérkenni Íslendinga, Homo islandicus.1 Þótt hugtakið Homo islandicus
sé ekki hluti af orðaforða þeirra fræðimanna sem hér er fjallað um fellur
það samt vel að hugtakasafninu og fangar þá líffræðilegu og menningarlegu
eðlishyggju sem birtist oft þegar Íslendingar, bæði fræðimenn og almenn-
ingur, ræða uppruna sinn og ímynd. Hugtakið er sótt til Spaugstofunnar, í
þátt sem sýndur var í sjónvarpi árið 2004 og var skopstæling á náttúrulífs-
þáttum Davids Attenborough. Þar er persóna í hans anda látin heimsækja
búsvæði dýrategundarinnar Homo islandicus og skoða hefðir hennar og
einkenni.
Hér verður stuðst við verk nokkurra íslenskra fræðimanna og hugað að