Tímarit Máls og menningar - 01.05.2012, Blaðsíða 138

D ó m a r u m b æ k u r
138 TMM 2012 · 2
bókinni enda hefur það komið á daginn
að sú blanda af „veruleika“ og „skáld-
skap“ sem verkið býður upp á er það
svið sem umræðan um bókina hefur að
mestu einskorðast við. Það er miður
vegna þess að sú umræða hefur að
mestu leyti farið fram á forsendum
særðra tilfinninga, misboðins stolts,
háðs og útúrsnúninga og slík bók-
menntaumræða er lítils virði. Hér verð-
ur fallist á þá skilgreiningu Hallgríms
að verkið sé skáldsaga og það greint og
metið sem slíkt. Minna má á að aðferð
Hallgríms er síður en svo nýstárleg og
heldur ekki í fyrsta sinn sem hann bygg-
ir skáldsagnapersónur sínar á „fólki sem
lifði og dó“. Það gerði hann til að mynda
einnig í Höfundi Íslands þar sem Hall-
dór Laxness er helsta fyrirmyndin. Hall-
grímur notar líkt og ótal höfundar –
gott ef ekki flestir – fyrirmyndir úr
raunveruleikanum en spinnur sína
skáldskaparþræði útfrá þeirri uppistöðu
sem hugmynd hans byggir á. Fyrir
rúmri hálfri öld fullyrti Þórbergur
Þórðarson að „flestar „tilbúnar“ pers-
ónur [séu] uppsmíðun úr lífinu“ (Í
kompaníi við allífið, 1959: 19). Og hann
hnykkti á þeirri skoðun með eftirfar-
andi orðum: „Íslendingar eru svo þunn-
ir í skáldskaparmati, að þeir halda að
ekkert sé skáldskapur nema maður
„skapi persónur“ og sköpunin er venju-
lega ekki frumlegri en svo, að höfund-
arnir taka persónur, sem þeir hafa þekkt
úr lífinu eða haft sagnir af og hnoða úr
þeim bókmanneskjur“ (Í kompaníi við
allífið, 1959: 99). Tilefni orða Þórbergs
er umræðan um að skrif hans séu ekki
„sannleikanum“ samkvæm. Slíka
umræðu telur hann ómerkilega og vitn-
ar í Oscar Wilde: „Bækur eru annað-
hvort skemmtilega eða leiðinlega skrif-
aðar. Það er allt og sumt“ (Í kompaníi
við allífið, 1959: 18).
Konan við 1000° er ekki leiðinlega
skrifuð bók. Þvert á móti er hún skrifuð
af svo miklu fjöri og hugarflugi að það
hlýtur að vera nokkur vandi að hrífast
ekki af stílnum og með þeim straumi
sem frásögnin er. Það má telja merkilega
þverstæðu að íslenskir lesendur efast
gjarnan um sannleiksgildi ævisagna en
lesa skáldskap hins vegar sem sannleika
um lifandi (eða dáið) fólk. Í því sem á
eftir fer verður ekki dvalið við mörk
veruleika og skáldskapar í Konunni við
1000° en hins vegar verður hugað að
textatengslum (íslenskum sem erlend-
um), persónusköpun og stíl, auk þess
sem reynt verður að leggja mat á bók-
menntalegt gildi verksins.1
Textatengsl
Eitt af höfundareinkennum Hallgríms
Helgasonar er hvernig hann nýtir sér og
„endurvinnur“ þekkta bókmenntatexta í
skáldverkum sínum. Hallgrímur leitar
fanga í þekktum verkum viðurkenndra
stórskálda. Í 101 Reykjavík eru texta-
tengsl við Hamlet, í Höfundi Íslands við
Sjálfstætt fólk og í Roklandi við Don
Kíkóta, svo dæmi séu tekin.2 Aðalpers-
óna Konunnar við 1000°, Herbjörg
María Björnsson, er meira en lítið skyld
karlfauskinum Tómasi Jónssyni, sem í
samnefndri Metsölubók Guðbergs
Bergssonar liggur háaldraður og kar-
lægur í kjallaraíbúð sinni og skrifar
hugleiðingar sínar í sautján stílabækur.
Tómas er kominn að fótum fram, er
með súrefniskút við rúmið og leigendur
hans, Anna/Katrín og Sveinn, aðstoða
hann við hans daglegu þarfir. Skrif
Tómasar bera þess merki að þar heldur
gamall og jafnvel elliær karl á penna.
Þar ægir öllu saman sem endurspeglar
ringulreið hins ruglaða huga. Aðalpers-
óna Hallgríms er hins vegar hvorki rugl-
uð né elliær, þótt hún sé áttræð og kar-
læg líkt og Tómas, og hugleiðingar
hennar um líf sitt eru aldrei óreiðu-