Tímarit Máls og menningar - 01.05.2012, Blaðsíða 108

Þ o r s t e i n n A n t o n s s o n
108 TMM 2012 · 2
uðir að brjótast í því að finna á siðlausum tímum heimspekileg og tilvistarleg
rök fyrir hlutskipti manns meðal annarra manna; hvers vegna á ég að hjálpa
náunganum í heimi þar sem engin leið er að finna stað hinni hefðbundnu
guðshugmynd góðleika og almættis?
En hjálpsamur var hann. Bréfin í safni Erlendar eru mörg sem bera með
sér þá fullvissu margra samferðarmanna hans, að helst væri til Erlendar að
leita þegar að þrengdi og ekkert annað úrræði í sjónmáli. Fáir eru vinir hins
snauða, segir hann í einu bréfa sinna til Nínu, og ráðleggur henni að láta ekki
á fátækt sinni bera, komist hún hjá því. Það er einmitt af þessum ástæðum
sem bréfasafnið er mikilvæg heimild um þjóðþekkta menn meðal annarra
bréfavina Erlendar. Flest er þetta fólk löngu gleymt. Fleiri konur skrifa Erlendi
en karlar, sem er óvenjulegt þegar um er að ræða bréfasafn karlmanns frá fyrri
tíð, en líklega ekki langsótt um svo skilningsríkan mann, þegar að mann-
legum þörfum kom; mörgum þeirra reyndist Erlendur sem sá huldumaður
er altaristafla Nínu vitnar um. Varla nokkur karlmaður annar en skáldið
Steinn Steinarr birtist í þeirri opinberu mynd sem við þekkjum hann af; ekki
Þórbergur eða Stefán frá Hvítadal, svo að tveir séu nefndir, sem báðir eiga
bréf í safninu. Steinn er samur við sig, jafnvel í Kaupmannahöfn, þegar flest
sund virðast lokuð fyrir honum og hann kemst ekki til Svíþjóðar eins og hann
hafði ætlað sér, svo naumt er honum orðið um fé. Þá skrifar hann Erlendi og
slær hann um 25 kall danskan til að borga fyrir brottfararleyfið, en bréfið er
skrifað í þeim hálfkæringslega tóni sem við þekkjum hjá Steini.
Erlendur var borgarbarn sem ferðaðist ekki um byggðir landsins nema
nauðsyn bæri til, hvað þá óbyggðir. Hann lét sig hafa það að fara austur í
Biskupstungur af heilsufarsástæðum á síðustu æviárum sínum, og var þá
kominn á grænmetiskúr. Í kurteisisheimsókn í Gljúfrastein til Halldórs og
Auðar lýsti hann því áliti sínu við gestgjafana að hörmulega væri fyrir þeim
komið að hafa sest að á svo eyðilegum stað. Hann vann mikið alla tíð utan
heimilis síns svo haldið yrði við þeim lífsháttum sem hann hafði vanist í
Unuhúsi. Sagan segir, að eitthvert sinn hafi Erlendur látið tilleiðast eftir for-
tölur að taka sér sumarfrí. Þá hafi hann birgt sig upp með bókum, komið sér
fyrir í Hafnarfirði, í risherbergi í Flensborgarskóla, og dvalið þar í viku.
Margt hefur verið ritað um tímabilið sem Laxness dvaldi erlendis á
ungdómsárum sínum, í allt um áratug, en mestallt er það í molum þegar
að hugarfari sjálfs hans kemur. Vitnisburður hans frá þriðja áratug síðustu
aldar til einkavinar síns, Erlendar Guðmundssonar í Unuhúsi, um sjálfan sig
er á hinn bóginn samfelld saga og þess virði að verði gefin út á bók án frekari
umsvifa. Eins og segir í lófastórri bók, tækifærisgjöf sem liggur hér á borðinu
hjá mér og ber heitið Vináttan: „Ég leitaði þín og fann mig sjálfan fyrir.“
Tilvísanir
1 Aðeins merkt með bókstaf.
2 Skáldatími, bls. 177.