Tímarit Máls og menningar - 01.05.2012, Blaðsíða 13

H o m o i s l a n d i c u s – i n n a ð b e i n i
TMM 2012 · 2 13
Líkamsmannfræðin festist í sessi
Vilhjálmur Stefánsson átti stóran þátt í því að kynna mannfræði fyrir
almennum Íslendingum með rannsóknum sínum meðal inúíta. Það kom þó
í hlut Haraldar Ólafssonar og Jens Pálssonar að tryggja mannfræðinni sess,
bæði í háskólanum og í samfélaginu. Þeir sem fóru á undan Jens í líkams-
mannfræði tóku aðra stefnu. Eiður dó ungur en Guðmundur og Jón urðu
læknar.
Rætur mannfræðiáhuga Jens Pálssonar (1926–2002) lágu djúpt. Í blaða-
viðtali rekur hann hvernig áhugi hans á ólíkum manngerðum hafi kviknað
í barnæsku. Hann klippti út í pappír, teiknaði og málaði alls konar
mann gerðir, annaðhvort samkvæmt eigin ímyndunarafli eða hermdi eftir
myndum. „Ég safnaði slíku pappírsfólki og flokkaði það í kynþætti og þjóðir.
Þar voru blámenn frá Afríku, Indverjar, Mongólar og hvítir“ (Dagur Þorleifs-
son 1966). Síðar á lífsleiðinni í mannfræðinámi, fyrst í Berkeley og síðar í
Uppsölum og Mainz, skipti hann pappírsfólkinu út fyrir lifandi líkama.
Þegar höfð eru í huga þau áhrif sem nasisminn hafði á þýska mannfræði
og þá viðkvæmu aðstöðu sem hún bjó við í Þýskalandi eftir seinna stríð er
það athyglisvert að Jens skyldi ákveða að halda námi sínu áfram þar. Hann
varði doktorsritgerð sína við mannfræðideild Mainzháskóla árið 1967. Þar
fann hann jarðveg fyrir áhuga sinn á þjóðum og kynþáttum og var styrktur
til þess fjárhagslega. Sérstaklega naut hann stuðnings Ilse Schwidetzky
sem var yfir mannfræðideildinni og var mjög áhugasöm að fá aðgang að
íslenskum gögnum. Ilse leiðbeindi honum við doktorsnámið og greiddi götu
hans að styrk frá Alexander Von Humboldt-Stiftung.
Eftir að Jens kom heim úr námi barðist hann ákaft fyrir eflingu mann-
fræðirannsókna í íslensku samhengi. Hann skilgreindi mannfræði raunar
mjög þröngt sem líkamsmannfræði; allt annað kallaði hann „þjóðfræði“
(etnólógíu). Þessi skilgreining hefur reynst langlíf, enda hafði Jens mikil
áhrif. Í lok sjöunda áratugarins og á þeim áttunda stofnaði hann, næstum
einn og óstuddur, Mannfræðifélag Íslands (með ekki færri en 300 með-
limum á einhverjum tíma, þar á meðal forseta Íslands, Ásgeiri Ásgeirssyni)
og Mannfræðistofnun (fyrst sem einkastofnun árið 1968 og frá árinu 1975
sem hluta af Háskóla Íslands). Í þessu starfi naut hann tengsla sinna við
öflun fjármagns og hugkvæmni í samskiptum við fjölmiðla. Hann var oft í
kastljósi blaða og reglulega tekin við hann viðtöl, sem sýnir almennan áhuga
meðal almennings um sögu og líkamsgerð Íslendinga, breytileika milli
landshluta og samanburð við aðrar þjóðir. Sigmund birti skopteikningar af
mælingum Jens Pálssonar (sjá mynd 2) og Útvarp Matthildur tók þær einnig
fyrir. Viðföngin stilltu sér sjálfviljug upp til að vera mæld og ljósmynduð,
ólíkt aðstæðum sem Vilhjálmur bjó við í nýlendusamhengi meðal inúíta.
Margir Íslendingar muna ljóslega eftir því frá skólaárum sínum að hafa tekið
þátt í þessum mælingum.