Tímarit Máls og menningar - 01.05.2012, Blaðsíða 141

D ó m a r u m b æ k u r
TMM 2012 · 2 141
máli sagt fáum við yfirsýn um líf
íslenskrar konu sem lifði fjölbreytilegu
og átakamiklu lífi á tuttugustu öld en
veslast upp í elli og einsemd á þeirri
tuttugustu og fyrstu, farin á líkama en
óbuguð á sál. Og hægt er að taka undir
með Herbjörgu Maríu þegar hún segir
við sjálfa sig: „[…] mörg eru sjálf þín,
kona“ (151).
Sjálf lýsir hún sér á þennan veg:
Sem kona var ég auðvitað ósköp einmana
í kynslóðinni minni. Á meðan jafnaldrar
mínir sátu í gagnfræðaskóla glímdi ég
við heila heimsstyrjöld. Ég útskrifaðist
úr henni fimmtán ára, með lífreynslu
þrítugrar konu. Tvítug varð ég svo árið
1949 og átti þá samkvæmt stundatöflu
tímans að halda til náms á grautarskóla
í Baunaveldi ellegar sinna giftingarhug-
leiðingum uppá Fróni, prúðuppstillt
stúlka af forsetaætt á dansleik í Sjálf-
stæðishúsinu við Austurvöll […] Ég var
stríðsbarn í þeirri merkingu orðsins
að ég ólst ekki upp í stríðinu heldur ól
stríðið mig upp. Ég varð því heimskona
áður en ég varð kona. Ég var partístjarna
og drakk alla karlmenn undir borðið
löngu áður en Ásta Sigurðar hneykslaði
landann. Ég var orðin praktíserandi
femínisti áður en orðið svo mikið sem
sást í íslensku blöðunum. Ég hafði árum
saman stundað „frjálsar ástir“ áður en
það hugtak var fundið upp (38).
Í háttalagi og orðfari er Herbjörg María
oft á tíðum „ókvenleg“ án þess að það
þurfi þó að þýða að hún sé „karlmann-
leg“. Hún lætur fátt halda aftur af sér;
„hvorki kreddur, karlmenn né kjafta-
sögur“ (38) og býr þar að ráðum móður-
ömmu sinnar sem kenndi henni
„snemma að bera ekki of mikla virðingu
fyrir karlabauli og sjá í gegnum hluti
eins og síðskegg, brjóstmyndir og ein-
kennisbúninga“ (47). Hvað þetta varðar
– sjálfsákvörðunarréttinn og sjálfstæðið
– má vel fallast á að Herbjörg María sé
femínisti en hennar femínismi snýst
kannski fremur um hana sem sjálfa sem
einstakling en að hann sé hugsjón sem
varði alla. Hinn sterki vilji hennar
markar henni stöðu sem er gjarnan á
skjön við þau hlutverk sem konum af
hennar kynslóð var ætlað að falla inn í
og búseta hennar í ólíkum löndum gerir
hana einnig að utangarðsmanneskju eða
„förukonu“ eins og hún kemst að orði:
Ég var alltaf á skjön. Þannig var það allt
mitt líf. Í Argentínu eftir stríð hélt fólk
að ég væri þýsk og leit mig hornauga.
Í Þýskalandi komust þeir að því að ég
hafði verið í Argentínu og litu mig horn-
auga. Og heima var ég nasisti, í Ameríku
kommúnisti en í Sovétferð sökuð um
„kapitalískt háttalag“. Á Íslandi var ég
of sigld, í siglingum of íslensk. Og aldrei
var ég nógu pen á Bessastöðum, á meðan
Bolvíkingar útnefndu mig „príma-
donnu“. Með konum drakk ég eins og
karlmaður, með körlum eins og drusla. Í
ástum var ég of svöng en í hjónaböndum
lystarlaus. Ég fittaði andskotann hvergi
inn og fann mér því alltaf nýtt party. Ég
var ein endalaus förukona og þarna hófst
minn flótti. Minn lífslangi látlausi f lótti
(121).
„Tækifæri kvenna“
Lýsingin á Herbjörgu Maríu, á 477 blað-
síðum, hlýtur að setja hana í hóp með
athyglisverðustu kvenlýsingum íslenskra
bókmennta og hugrenningartengsl við
erlendar bókmenntir vakna líka, eins og
áður er getið. Gaman væri að gera sam-
anburð á Herbjörgu Maríu og Karítas í
skáldsagnatvennu Kristínar Marju Bald-
ursdóttur; ýmislegt eiga þær sameigin-
legt og báðar minna þær stundum á
kvenhetjur Íslendingasagna í tilsvörum
og háttalagi. Annað skilur á milli þeirra,
til að mynda stéttaleg staða sem hefur
mikið að segja fyrir hvernig líf þeirra
þróast. Kannski má líta á þær tvær sem
táknmyndir íslenskra tuttugustu aldar