Tímarit Máls og menningar - 01.05.2012, Blaðsíða 120

Á d r e p u r
120 TMM 2012 · 2
bók hans Sovét-Ísland óskalandið, svo
sem um meint stöðugt fjárstreymi til
íslenskra sósíalista og vopnaþjálfun í
Moskvu (sjá einkum greinar Kjartans
Ólafssonar í Tímariti Máls og menning-
ar, 1. hefti 2011, s. 82–98 og Morgun-
blaðinu 11. des. 2011, s. 24–25). Hér skal
bent á nokkrar aðrar villur.
Kommúnismi sem hugmynd
Engin fræðileg skilgreining er í bókinni
á hugtakinu kommúnismi (sem í grunn-
inn er öðru fremur réttlætiskennd, sam-
vinna og samúð). Svo er helst að skilja
að kommúnismi hafi orðið til með bylt-
ingu eða valdaráni bolsévika í Rússlandi
haustið 1917. Og í framhaldi af því hafi
íslenskir kommúnistar fyrst orðið til í
Kaupmannahöfn árið 1918.
Þess er fyrst að geta að hugtakið
kommúnismi er amk. tveim kynslóðum
eldra en fyrrnefnd bylting. Það er bók-
fest í Kommúnistaávarpi Marx og Eng-
els 1848. Hugmyndir gegn kúgun og
arðránni einnar stéttar á öðrum og um
jafna aðstöðu eða mat á mikilvægi
starfsgreina er þó langtum eldri, og má
frá öndverðri 19. öld nefna Bretann
Robert Owen, Frakkana, Fourier, Saint-
Simon og Proudhon og Rússann Bakun-
in. Meira segja ræddu menn um komm-
únisma á einum fundi í Kvöldfélaginu í
Reykjavík kringum 1870.
Þessir frumkvöðlar voru reyndar oft
kallaðir útópistar og anarkistar eða
staðleysumenn og stjórnleysingjar, og
vissulega má segja að hugmyndir
margra um kommúnisma fyrr og síðar
jaðri líka við draumsýn. Karl Marx var
sem vísindamaður alla sína ævi að skil-
greina þróun kapítalismans og væri
sjálfsagt enn að, hefði hann lifað. Á
hinn bóginn voru hugmyndir hans um
framtíðarskipulag í anda kommúnisma
heldur óljósar, enda hafði hann ekki á
neinni reynslu að byggja. Það voru
næstu kynslóðir sem fóru að búa til
hugtök einsog marxismi, lenínismi og
jafnvel stalínismi.
Byltingin í Rússlandi
Fjölmargir andófshópar höfðu starfað
ólöglega í rússneska keisaradæminu
seint á 19. öld og kringum aldamótin
1900. Þeir áttu það eitt sameiginlegt að
vilja steypa keisarastjórninni. Þeir fjár-
mögnuðu starfsemi sína ekki síst með
bankaránum, en sumir efnaðir athafna-
menn, til dæmis í olíuiðnaði, styrktu þá
líka í þeirri von að þeir fengju í staðinn
meira svigrúm til fjáröflunar þegar
hinni þunglamalegu keisarastjórn hefði
verið steypt. Þeir vissu ekki frekar en
aðrir hvað átti eftir að gerast. Það var
fyrir röð af tilviljunum og strangt
skipulag að bolsévikar (sem ekki merkti
annað en meirihluti rússneska sósíal-
demókrataflokksins samkvæmt valda-
hlutföllum á flokksþingi árið 1903) urðu
á endanum mestu ráðandi í byltingunni
og munaði þó stundum ekki nema hárs-
breidd hverjir yrðu ofaná.
Fjöldi alþýðufólks og mannvina um
heim allan tók þessari byltingu af mik-
illi vongleði. Loksins átti að takast að
byggja réttlátt þjóðfélag. Fólk af þessum
toga vissi aftur á móti ekki til sanns fyrr
en seint og um síðir hvernig í pottinn
var búið. Af Íslendingum með eindregn-
ar sósíalískar eða kommúnískar hug-
sjónir fyrir byltinguna í Rússlandi nægir
að nefna skáldin Þorstein Erlingsson og
Stephan G. Stephansson. Þorsteinn dó
áður en sá atburður gerðist, en Stephan
tók rússnesku byltingunni af skynsam-
legri varfærni.
Ráðstjórnarríkin
Félagar í rússneska bolsévikaflokknum
virðast í öndverðu hafa haft ýmsar og
ólíkar hugmyndir um hvernig koma
skyldi á sósíalisma og kommúnisma.