Tímarit Máls og menningar - 01.05.2012, Blaðsíða 139

D ó m a r u m b æ k u r
TMM 2012 · 2 139
kenndar þótt inn á milli komi yfir hana
draumkennt hugflæði (sjá til að mynda
kaflann „Þúsund faðmar“ (23). Herbjörg
María hefur legið rúmföst í 8 ár þegar
við kynnumst henni fyrst, hún býr ein í
bílskúr og fær aðstoð frá heimahjúkrun
við daglegar þarfir en afkomendurnir
sinna henni lítt og gjalda henni þar
rauðan belg fyrir gráan. Það er tímanna
tákn að Herbjörg María styttir sér
stundir við tölvuskjá; hún er með „far-
andtölvu“ í rúminu, er á Facebook og
leikur sér þar að því að draga erlenda
karlmenn á asnaeyrunum undir nafni
Lindu P., fyrrverandi alheimsfegurðar-
drottningar. En hún hefur hafnað súr-
efniskútnum, var „gert að velja á milli
þeirra herramanna, Rússans Nikótíns
og hins breska Oxygen lávarðar“ og kaus
að halda áfram að sjúga sínar sjö sígar-
ettur á dag. Fyrir vikið dregur hún
„andann líkt og lestarvagn og klósett-
ferðir halda áfram að vera [hennar]
dægrakvöl“ (8). En margt eiga þau sam-
eiginlegt Tómas Jónsson og Herbjörg
María enda bæði öldruð og líkamlega að
niðurlotum komin. Hinn hrörlegi lík-
ami er báðum hugleikinn, sérstaklega
þær nauðsynlegu og sársaukafullu þarfir
sem snúast um að nærast og losa þvag
og saur. Þetta síðasttalda atriði fór mjög
fyrir brjóstið á lesendum Tómasar Jóns-
sonar. Metsölubókar á sjötta áratug síð-
ustu aldar og talað var um „sora“,
„klám“ og „niðurrifsstarfssemi“. Svipað-
ur kór var uppi rúmum fjörutíu árum
fyrr þegar Þórbergur sendi frá sér Bréf
til Láru og það sama dúkkar upp á ten-
ingnum núna, rúmum fjörutíu árum
síðar. Berorðar lýsingar sem tengjast lík-
amanum og starfsemi hans hætta víst
seint að hneyksla. Hafa ber í huga að
lýsingar Hallgríms á líkamsstarfsemi
aðalpersónunnar eru öðrum þræði hluti
af því ærslakennda skopi sem einkennir
frásagnarhátt bókarinnar og í dag ganga
slík bókmenntaleg ærsl undir heitinu
„gróteska“ og „karnival“ og ættu ekki að
koma nútímalesendum í opna skjöldu.
En allt eins mætti tengja slíkar lýsingar
raunsæissviði frásagnarinnar; það er
ekkert grín fyrir aldraða langlegusjúk-
linga að þurfa að sinna líkamlegum
þörfum sem valda ómældum þjáning-
um:
Það er undarlegt að þessi gamla ellivél
skuli enn geta framleitt tár. Ég botna
nú bara ekkert í því. Og þerra nú minni
ellivang. Órans ergjur og íkvæmni. Og
svo er hitt líka: Að þessu líkamshrói
sé gert að stunda saurframleiðslu allt
fram undir kistulok er auðvitað ekkert
annað en hákátleg himnastríðni, einhver
tegund af mekkisens mannkynsrefsingu.
Það á að halda okkur í juðinu allt til ævi-
loka. Starfa, starfa, starfa. Allt til hinstu
þarfa. (182–183)
Herbjörg María kallar þá stuttu leið sem
hún þarf að fara á klósettið „Via Dolo-
rosa“ (veg þjáningarinnar) eins og fram
kemur í upphafsmálsgrein bókarinnar.
Kannski má líta á allan æviferill Her-
bjargar Maríu sem Via Dolorosa því
þótt frásögnin logi af skopi kraumar
ætíð undir af sársauka og þjáningu enda
hefur sú gamla þurft að reyna margt
misjafnt og sárt á sinni löngu ævi.
Í Tómasi Jónssyni. Metsölubók er
Guðbergur Bergsson á meðvitaðan hátt
að gera upp við aldamótakynslóðina
svokölluðu; þá kynslóð sem komst til
þroska upp úr aldamótunum 1900, háði
sjálfstæðisbaráttu með tilheyrandi for-
tíðardýrkun og upphafningu á landi og
þjóð.3 Aldmótakynslóðin, sem áður
hafði verið „frjótt hreyfiafl“ var upp úr
miðri tuttugustu öld „orðin, í hinum
þjóðfélagslega raunveruleika Íslands,
voðalegur dragbítur á öllum framför-
um“, eins og Guðbergur orðar það sjálf-
ur í formála að annarri útgáfu bókar-