Tímarit Máls og menningar - 01.05.2012, Blaðsíða 10

G í s l i Pá l s s o n o g S i g u r ð u r Ö r n G u ð b j ö r n s s o n
10 TMM 2012 · 2
um að því leyti að hann ræktaði aldrei tengsl sín við Þýskaland og mann-
fræðigreinar hans birtust ekki á þýsku heldur í tímaritinu Man, riti Bresku
konunglegu mannfræðistofnunarinnar. Kannski hrifu viðvörunarorð Guð-
mundar Hannessonar um að „hræra“ ekki of mikilli pólitík við mannfræðina.
Mannfræðilegar mælingar hans skiluðu sér í stórvirki hans um uppruna
Íslendinga, líkamsgerð, heilsufar og mataræði (Jón Steffensen 1975). Niður-
stöður mælinga hans á beinum hér, á Norðurlöndum og Bretlandseyjum
voru tímamótaverk og með nákvæmni sinni og eljusemi komst hann mjög
nærri niðurstöðum mannerfðafræði um aldarfjórðungi síðar um uppruna
Íslendinga (Agnar Helgason 2001). Jón starfaði einnig fyrir Þjóðminjasafnið
og var kallaður til í hvert sinn sem mannabein fundust (mynd 1).
Við og hinir: Af eskimóum
Þrátt fyrir ótal sögur af ferðalögum víkinga og margar ritaðar frásagnir af
öðrum löndum í íslenskum handritum, hefur hinn almenni Íslendingur lifað
í tiltölulega einangruðum félagslegum heimi, með tilliti til staðsetningar
landsins í Norður-Atlantshafi. Frásagnir íslenskra miðalda af öðrum sam-
félögum eru þess vegna að miklu leyti goðsögulegs eðlis og frá annarri
hendi, upprunnar í öðrum evrópskum textum. Sumar sagnanna, m.a. Eiríks
saga, segja frá framandi þjóðum í nágrenninu, sérstaklega frumbyggja á
vesturströnd Atlantshafs. Sögurnar enduróma gildishlaðnar hugmyndir um
skrælingja, sem þýðir hvort tveggja í senn, barbara og frumbyggja Græn-
lands. Á 10. öld stofnuðu íslenskir og norskir siglingamenn tvær nýlendur á
suðvestur Grænlandi. Bæði sögurnar og frásagnir inúíta lýsa núningi milli
frumbyggja og hinna norrænu aðkomumanna, djúpum menningarmis-
skilningi. Þrátt fyrir nálægðina og sameiginlega stöðu sem nýlendur Dana,
þá voru samskiptin gegnum aldirnar lítil, nánast engin.
Í augum íslenskra þjóðernissinna voru inúítar frumstæðir villimenn
sem áttu lítið sameiginlegt með afkomendum bókmenntarisa sögualdar.
Þetta viðhorf birtist meðal annars í deilum Íslendinga í upphafi tuttugustu
aldar í samhengi við svokallaðu „nýlendusýningu“ sem haldin var í Kaup-
mannahöfn árið 1905. Dönsk stjórnvöld hugðust halda sýningu til að sýna
nýlendum sínum virðingu, en Íslendingar móðguðust að vera með í þeim
félagsskap. Jón Yngi Jóhannsson (2003) hefur bent á að Íslendingar gerðu
ekki athugasemd við nýlendusýningar í sjálfu sér, voru ekki að gagnrýna þá
hugmynd að sýna fólk á sama hátt og dýr í dýragarði, heldur voru þeir ósáttir
við að sýna landa þeirra á þann hátt. Sumir efuðust um að rétt væri að kalla
Ísland nýlendu, og ímynduðu sér að Ísland væri á einhvern hátt í alveg sér-
stöku sambandi við Danmörku.
En þótt margir Íslendingar litu niður á inúíta, voru þeir samt áhugasamir
um frásagnir um samskipti inúíta og norrænna manna fyrr á öldum. Þessi
áhugi kristallast m.a. í sögunni af ljósum eskimóum (Blond Eskimos). Meðal