Tímarit Máls og menningar - 01.12.1975, Blaðsíða 9

Er vit í vísindum?
II
Eg kallaði vísindin eina helgustu arfleifð mannkynsins. En hver er hún,
þessi arfleifð? Hvað eru vísindi? Flestir menn munu telja sig eiga nokkurt
svar við þessari spurningu og þykjast vita að vísindin afli þekkingar, þekk-
ingar á staðreyndum. En þá vaknar bersýnilega ein fornfrægasta gáta allrar
heimspeki eða hugsunarfræði: hvað í ósköpunum er þekking?
Einhver elzta glíma sögunnar við þessa gátu er sú sem Platón háði í
þeirri samræðu sinni sem hann nefndi Þeaítetos eftir hinum mikla stærð-
fræðingi, fyrsta háskólakennara sögunnar í þeirri grein. Ein niðurstaða
Platóns er þar sú að þekking hljóti að vera sannleikur þótt sannleikurinn
þurfi ekki að vera þekking. Og Pontíusi Pílatusi hefði Platón meðal annars
getað svarað á þá Ieið að sannleikurinn sé óbreytanlegur og eilífur: ef það
er satt að efnið sé ein mynd orkunnar þá hefur það alltaf verið satt og
verður ávallt satt. Og segjum að þetta sé rétt: það sem við vitum hlýtur
að vera satt, og það sem er satt hefur alltaf verið satt og verður satt um
alla framtíð.
Nú hafa menn um langar aldir viljað ganga lengra en Platón gerði
í rökræðu sinni um þekkinguna og skilja þekkingarhugtakið svo að það
sem við vitum hljóti ekki einasta að vera satt, heldur hljóti það að vera
sannaðr Svo að dæmi sé tekið steyta margar skarplegustu rökfærslur
Descartes við þeim steini að hann kunni ekki að gera skýran og skipu-
Iegan greinarmun á sannindum setningar og sönnun hennar, á vitneskju
og vissu.3 Og þessi ruglandi Descartes, sem við þykjumst geta kallað svo,
Iifir auðvitað enn: það líður varla sá dagur að okkur sé ekki sagt að eitt
eða annað hafi verið ,vísindalega sannað*: á dögunum las ég í Alþýðu-
blaðinu að þýzkur vísindamaður hefði sannað að húsmóðurstarfið væri
erfiðasta starf í heimi. En svo örðuglega sem það hefur gengið á okkar
dögum að kveða niður trú almennings, eða kannski öllu heldur blaða-
manna, á vísindalegar sannanir fyrir orsökum sjúkdóma, afstæði hreyfing-
ar, erfiði starfa eða öðru lífi, þá hafa upplýstir menn með köflum kunnað
góð skil á efasemdum um allar vísindalegar sannanir aðrar en stærðfræð-
innar einnar.
Með köflum, sagði ég. Því segja má að á 17du öld hafi öll efahyggja
um vísindalegar sannanir verið kveðin í kútinn: því olli eitt rit öðrum
fremur Stœrðalögmál Newtons (1687). Og í meira en tvær aldir var þessi
bók, sem er ef til vill mesta stórvirki mannsandans, ekki einungis hin
sanna fyrirmynd allra vísinda, heldur lifandi sönnun þess að réttnefndar
247