Tímarit Máls og menningar - 01.12.1975, Qupperneq 120

Tíviarit Máls og menningar
sýna fram á kristileg lífsviðhorf í Hrafnkels sögu er með öðrum orðum
ekki nauðsynlegt að gera ráð fyrir því að sagan sé klerkleg dæmisaga. Að
því er virðist hefur heiðnitalið eilífa, sem á rætur sínar í afdankaðri róm-
antík, slegið margan manninn slíkri blindu að hann sér „heiðni“ í gjörv-
öllum miðaldabókmenntum Islendinga nema því aðeins að stagazt sé á
klerklegum sjónarmiðum í verkunum. Þó ekki væri fyrir annað, þá er
verk Hermanns Pálssonar mikils virði þar eð hann hefur reynt að opna
augu manna fyrir ýmsum mikilvægum einkennum kristinnar miðalda-
menningar, en hún ól af sér blómaskeið bókmennta á Islandi kynslóðum
eftir að heiðni og forn siður hafði liðið undir lok.
Hér verður ekki fjölyrt um heiðni og kristni í miðaldamenningu Is-
lendinga. Á það skal þó bent að allar heimildir okkar um Asatrú eru frá
kristnum mönnum komnar, og skráðar heimildir eru teknar saman löngu
eftir að kristni hefur sigrað í landinu. Raunar hafði kristnin alla tíð verið
tiltölulega sterk á Islandi og Asatrú komin á undanhald og í upplausn
þegar við Iandnám. Þegar talað er um „heiðni“ eða „heiðna“ breytni, þá
ber að gæta þess að þar er yfirleitt átt við breytni sem er ámælisverð, röng,
„ill“ eða „syndsamleg“ frá kristilegu sjónarmiði. Enn má nefna það, og
það skiptir miklu meira máli en ætla má við fyrstu athugun, að miðalda-
kirkjan tók alls staðar upp alla þá þjóðtrú og hjátrú sem ekki rakst bein-
línis á kristna kenningu. Þess vegna verða ekki þau skil í menningarsög-
unni við kristnitöku eins og mönnum hættir til að ætla. Sem dæmi má
nefna að Oðinn verður að tákni djöfulsins í munni húsfreyjunnar í Reyk-
holti þegar hún hugðist stinga augað úr Hvamm-Sturlu. Þar er „Oðinn“
alls ekki lengur sá goðjaðar sem Egill hafði forðum tekið ástfóstri við;
hann er orðinn nýtt nafn á Satan.
Heiður, æra og stolt skipta Hrafnkel Freysgoða afar miklu, og sama
má víst segja um alla „kappa“ og „höfðingja“ fyrr og síðar. En heiður,
æra og stolt segja ekkert um heiðni eða kristni, hvorki til né frá. Það er
eitt af furðuverkum íslenzkra fræða hve lengi sú bábilja virðist munu hald-
ast við lýði að þessi fyrirbrigði gefi til kynna heiðinn sið og Ásatrú. Heið-
ur, æra og stolt eru hvorki meira né minna en lykilorð, grundvallaratriði,
kristinnar riddaramenningar miðalda. Um það þarf ekki að fjölyrða að
þessi fyrirbrigði eru tvíræð frá sjónarmiði kristinnar siðfræði, fela í sér
möguleika ills jafnt sem góðs og snúast iðulega í synd eða að minnsta
kosti breyskleika. En mælistikan er kristinn dómur og skilgreiningarnar
eru samkvæmt kristnum lærdómum. Riddarinn var óhugsandi án kristinna
358