Skírnir - 01.01.1956, Page 285
Skímir
Ritfregnir
283
Hann er munaðarleysingi, sem hefur alizt upp i sjávarþorpi hjá ömmu
sinni, vandaðri dygðakonu, sem hefur innrætt honum sannleiksást og
siðgæði. Meginhluti sögunnar fer fram í Reykjavík á öndverðu ári 1940.
Páll er þá liðlega tvítugur að aldri, innhverfur og tilfinninganæmur
draumóramaður, sem ætlar sér að verða menntamaður og helzt skáld.
Heimsstyrjöldin síðari, sem hófst haustið áður, hafði komið slíku róti á
huga hans, að hann gerist ekki aðeins fráhverfur námsbókalestri, heldur
leggur hann einnig kvæðagerð á hilluna. Honum finnst þá sem tilfinn-
ing hafi dofnað í brjósti sér og líkir þessu við gangvirki í klukku, sem
hafi hægt mjög á sér. Um það bil, er saga Páls hefst í Reykjavík, er hann
þó ekki verr haldinn af tilfinningadoða þessum en svo, að hann hefur
rænu á því að trúlofast ungri og laglegri stúlku. Fátækt er þá mjög
farin að sverfa að honum, og virðist fokið í flest skjól, þegar hann ræðst
óvænt blaðamaður til manns nokkurs, Valþórs Stefáns Guðlaugssonar, sem
er að hefja útgáfu nýs menningarblaðs, Hlysfara. Verður Páll snemma
fyrir miklum vonbrigðum í starfi sínu, þvi að efnisval ritstjórans er með
þeim hætti, að hæpinn menningarauki er að. Hefst þá togstreita milli
samvizku blaðamannsins og fyrirmæla ritstjórans, sem setur hagnaðar-
vonina af sölu blaðsins ofar öllu öðru. Þau verða úrræði Páls, að hann
temur sér andlegt hlutleysi í hverju máli, en óhlýðnast ekki húsbónda
sínum.
1 sambandi við blaðamannsstarf sitt kemst Páll á snoðir um ýmislegt,
sem vekur furðu hans. Einkum er það yfirdrepskapur og óhlutvendni
ýmissa þeirra, sem hann sízt hafði vænzt slíks af. Þetta verður til þess
að auka mjög á hugarstríð hans, svo að hann verður sem ráðþrota, þyk-
ist hvorki skilja sjálfan sig né aðra. Loks er svo komið fyrir söguhetj-
unni á hemámsdagsmorguninn (10. mai), er hann sér móleitar fylkingar
hermanna stiga á land, að áðumefnd tilfinning í brjósti hans virðist allt
í einu horfin — gangvirkið hefur stöðvazt. Síðan er það eitt vitað um
Pál Jónsson, að hann er orðinn stórglæpamaður, þegar hann ritar ævi-
minningar sínar 7—10 árum síðar, en þá er gangvirkið aftur „hraðtif-
andi“ (214. bls.). Þessar snöggu breytingar á gangvirki tilfinninga hans
em ákaflega óeðlilegar og verða þess valdandi, að hann fer að miklu leyti
á mis við samúðarskilning lesenda. Þessi merglitli draumvingull verður
þeim jafmnikil ráðgáta og veröldin er honum sjálfum. Hvers vegna verð-
ur svo vandaður piltur „brennimerktur glæpamaður“, og hvert er afbrot
hans? Hins vegar eru reikular hugsanir hans víða raktar af hinni mestu
íþrótt.
Önnur aðalpersóna sögunnar er Valþór Stefán ritstjóri, ör i skapi og
framgjarn, en ekki að sama skapi djúpvitur. Utgáfa blaðsins er honum
aðeins nýr áfangi á torsóttri leið hans til auðs og mannvirðinga, og hann
er ekki alltaf vandur að þeim meðulum, sem þoka honum nær settu marki.
Þessi ógeðfelldi auðhyggjumaður og streitari hefur allskýrt svipmót og er