Tímarit Máls og menningar - 01.12.1975, Qupperneq 24

Tímarit Máls og menningar
er enn á frumstigi.28 En hverjar sem niðurstöður slíkrar könnunar kunna
að verða þá er engin ástæða til að ætla að þau lúti meiri skynsemi en hver
önnur uppátæki manneskjunnar. Ég þarf ekki í þessum félagsskap að
tíunda dæmi um klíkudrátt eða hégómaskap af öllu tæi sem setur umtals-
verðan svip á þau og hefur sett að minnsta kosti allt frá dögum Newtons
sem var ekki einasta einhver mesti vísindamaður mannkynssögunnar, held-
ur líka einhver hégómlegasti þrasari vísindasögunnar. En ég má kannski
láta þess getið að mér hefur löngum virzt að jafnaðarmenn mættu hugleiða
þennan þátt vísindasögunnar. Ein hefðarspeki þeirra er sú að í stéttlausu
þjóðfélagi framtíðarinnar muni öll samkeppni, og með henni metnaður
og jafnvel öfund og iilvilji, hverfa eins og dögg fyrir sólu. Nú kemst ríki
vísindanna sennilega næst því allra mannlegra samfélaga að vera stéttlaust
samfélag. Og það skyldi nú ekki vera að saga vísindanna bendi til þess að
í stéttlausu samfélagi muni lögmál frumskógarins ríkja ein? En kannski
er það einmitt þetta sem gerir stéttleysið eftirsóknarvert.
Um hugtakið ,hefðarmið‘ mun ég hafa fæst orð. Ég læt þess eins getið
að greining Kuhns á hefðarmiðum, sem er að nokkru leyti sálfræðileg
eins og fram er komið, gefur þeirri tilgátu undir fótinn að þessar hlut-
bundnu fyrirmyndir að starfi manna geti beinlínis mótað sjálfa reynslu
þeirra svo að þeir sjái hlutina í annarlegu ljósi eða jafnvel sjáist alveg yfir
þá. Hvað sem því líður er umhugsunarvert að evrópskir stjarnfræðingar
urðu aldrei varir við nýjar stjörnur á hvolfinu, sem fræði þeirra kenndu
að væri óbreytanlegt, fyrr en hálfri öld eftir daga Kóperníkusar, á meðan
Kínverjar höfðu haldið skipulegar skrár yfir slíka fyrirburði og aðra sam-
bærilega, enda höfðu þeir enga kenningu sem sagði þeim að himinhvolfið
væri óbreytanlegt. Eða þá að Kínverjar höfðu veitt sólblettum athygli,
sjónaukalaust, mörgum öldum áður en Galileo og samtímamenn hans komu
auga á þá.29 Þorri líffræðikennara mun kannast við að yngstu nemendur
þeirra sjái varla neitt í smásjá fyrr en þeim hefur verið sagt hvað þeir eigi
að sjá.30
Nú hef ég reynt að gera greinarmun á hefðarspeki, hefðarveldum og
hefðarmiðum og get þá með betri samvizku en ella mundi slegið þessum
hugtökum saman í eitt, að hætti Kuhns sjálfs, og talað aðeins um viðmið.
Hefðbundin vísindi stjórnast af viðmiðum, segir Kuhn. Viðmiðin ráða ferð-
inni með einum hætti fyrst og fremst: þau skilgreina þau vandamál hverrar
fræðigreinar sem vert sé að fást við og afneita öllum öðrum. Þar með kveða
þau á um hvað telja beri vísindi og hvað ekki, hverjir eru virðulegir vís-
262